Top

2015 | Boek

hoofdstuk lezen eerste hoofdstuk lezen

Orale kinesiologie

Temporomandibulaire disfuncties, bruxisme, gebitsattritie en slaapapneu

Auteurs: G. Aarab, J.H. Koolstra, W. Knibbe, R.S.G.M. Perez, W.P.M. Savalle†, S.I. Sparreboom-Kalaykova, P. Wetselaar

Redacteuren: M. Naeije, F. Lobbezoo, C.M. Visscher

Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum

Over dit boek

Reeds van oudsher speelt de tandarts een belangrijke rol bij de preventie en de bestrijding van de negatieve gevolgen van chemische en bacteriologische bedreigingen van het kauwstelsel. De infecties en ontstekingen die hier het gevolg van kunnen zijn, tasten de gezondheid van de tanden en kiezen (cariës, endodontitis) en de omringende weefsels (parodontitis) aan. Echter, steeds duidelijker wordt dat ook mechanische bedreigingen de gezondheid van het kauwstelsel ernstig kunnen schaden. Verkeerde mondgewoonten zoals tandenknarsen en klemmen (bruxisme) kunnen een ongestoorde en pijnvrije functie van de kauwspieren en kaakgewrichten belemmeren (temporomandibulaire disfunctie en orofaciale pijn), aanleiding geven tot ernstig verlies van tandweefsel (gebitsattritie) en een bedreiging vormen voor tandheelkundige restauraties in de mond. Een verkeerde stand van de onderkaak en de tong tijdens de slaap kan aanleiding geven tot het obstructieve slaapapneusyndroom (OSAS). De orale kinesiologie is de tandheelkundige discipline die zich in het bijzonder bezighoudt met de preventie, diagnostiek en behandeling van bovengenoemde aandoeningen van het kauwstelsel.

Dit boek is primair geschreven voor de tandarts-algemeen practicus en de student tandheelkunde of mondzorgkunde die zich de achtergronden en de klinische consequenties van stoornissen in de bewegingsfuncties van het kauwstelsel eigen willen maken om zo patiënten een optimale zorg te kunnen verlenen. Het up-to-date karakter van dit boek biedt ook de tandarts-gnatholoog/kinesioloog de mogelijkheid om hun kennis en inzichten te toetsen aan de laatste inzichten op het gebied van de orale kinesiologie. Tevens kan het boek ook medici in de eerstelijnsgeneeskunde behulpzaam zijn bij de differentiële diagnostiek van orofaciale pijn.

Redacteuren:

Prof. dr. ir. M. Naeije, emeritus hoogleraar in de orale functieleer bij het Academisch Centrum voor Tandheelkunde Amsterdam

Prof. dr. F. Lobbezoo, hoogleraar in de orale functieleer bij het Academisch Centrum voor Tandheelkunde Amsterdam

Dr. C.M. Visscher, universitair hoofddocent in de orale functieleer bij het Academisch Centrum voor Tandheelkunde Amsterdam

Inhoudsopgave

Voorwerk

1. Anatomie van het kauwstelsel

Samenvatting

In dit hoofdstuk wordt een korte samenvatting gegeven van de belangrijkste anatomische structuren die een rol spelen bij het functioneren van het kauwstelsel. Gezien de nauwe relatie, die er bestaat tussen vorm en functie van het kauwstelsel is een goed inzicht hiervan belangrijk voor een goed begrip van normale en afwijkende bewegingsfuncties. Eerst worden de belangrijkste spieren beschreven. De krachten die ze kunnen leveren, en de daarmee samenhangende contracties leiden direct of indirect tot bewegingen en belastingen van het kauwstelsel. Intensief gebruik kan daarnaast leiden tot spiervermoeidheid en pijn. Naast een anatomische beschrijving wordt een korte samenvatting gegeven van de innervatie. Daarna wordt het temporomandibulaire gewricht beschreven. Als het kauwstelsel wordt belast, functioneert dit als steunpunt. Daarnaast helpt het de onderkaakbewegingen te geleiden. In dit gewricht wordt een grote belastbaarheid gecombineerd met een grote beweeglijkheid. Hierdoor, maar ook door zijn constructie kan dit gewricht tot een van de meest bijzondere van het menselijk lichaam worden gerekend. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een korte analyse van de nauwe relatie tussen vorm en functie in het kauwstelsel.

J.H. Koolstra

2. Bewegingsleer van het kauwstelsel

Samenvatting

In dit hoofdstuk worden de diverse bewegingsmogelijkheden van de onderkaak ten opzichte van de schedel beschreven, inclusief de rol van de tanden en kiezen daarbij (occlusie en articulatie). Naast de grensbewegingen van de onderkaak worden de vrije of habituele onderkaakbewegingen beschreven en wordt stilgestaan bij de bewegingen van de onderkaak tijdens het kauwen. Tevens wordt ingegaan op de krachten die werkzaam zijn in het kauwstelsel tijdens bijten en kauwen en wordt een korte beschrijving gegeven van de neuromusculaire sturing van kauwbewegingen.

M. Naeije

3. Introductie in de temporomandibulaire disfunctie

Samenvatting

De kijk die de tandarts heeft op kaakgewrichtsklachten is de afgelopen 100 jaar sterk veranderd. Deze verandering in visie is niet zonder slag of stoot gegaan en heeft aanleiding gegeven tot soms heftige controverses. In dit hoofdstuk wordt in vogelvlucht de verandering in visie geschetst en wordt ook uitvoerig stil gestaan bij de huidige opvattingen over kaakgewrichtsklachten.

M. Naeije

4. Pathofysiologie van de kauwmusculatuur

Samenvatting

Dit hoofdstuk behandelt de pathofysiologie van de kauwmusculatuur. Er zal inzicht gegeven worden in de ontwikkeling van spierpijn/spiervermoeidheid in skeletspieren als gevolg van spierarbeid (acute en vertraagde inspanningsspierpijn) en van chronische spierpijn zonder duidelijke oorzaak (etiologie). Vervolgens zullen de consequenties van dit inzicht voor de kauwspieren worden besproken.

M. Naeije

5. Functiestoornissen van het kaakgewricht

Samenvatting

Los van algemene gewrichtspathologieën, zoals osteoartrose, die zich ook in het kaakgewricht kunnen manifesteren, zijn functiestoornissen in het kaakgewricht vaak het gevolg van de specifieke morfologie van het gewricht. Het betreft dan afwijkingen in de positie of de vorm van de discus articularis of van het kaakkopje. Twee veel voorkomende afwijkingen in het kaakgewricht, die hierbij een rol spelen, zijn de voorwaarts verplaatste discus articularis en hypermobiliteit (overbeweeglijkheid) van het kaakkopje. Beide afwijkingen zullen in dit hoofdstuk besproken worden.

M. Naeije

6. Pathologie van het kaakgewricht

Samenvatting

Het kaakgewricht kent, evenals andere synoviale gewrichten, vele aandoeningen en verouderingsverschijnselen. In dit hoofdstuk zullen een aantal pathologieën aan de orde komen, die een artrogene temporomandibulaire disfunctie kunnen veroorzaken. Tot deze afwijkingen behoren de degeneratieve gewrichtsaandoening osteoartrose, gewrichtsontstekingen, aandoeningen van traumatische aard, adhesies en ankylose, ontwikkelingsstoornissen en neoplasmata. Voorafgaand aan de bespreking van deze afwijkingen wordt stil gestaan bij een tweetal pathofysiologische processen in het kaakgewricht, de zogenoemde progressieve en regressieve remodelling.

S.I. Sparreboom-Kalaykova, W.P.M. Savalle

7. Neurofysiologie van pijn

Samenvatting

Pijn is een multidimensionaal fenomeen met zowel sensorische als emotionele aspecten. Het leidt onherroepelijk tot gedragsveranderingen bij hen die eraan lijden. Deze veranderingen zijn erop gericht om verdere schade aan weefsels te voorkomen. Het pijn-adaptatiemodel beschrijft hoe dat in zijn werk gaat in geval van bijvoorbeeld een pijnlijk kaakgewricht, waarbij agonistisch werkende spieren zullen inhiberen en antagonisten zullen exciteren. Een ander model voor pijn is de poorttheorie waarmee een verklaring wordt gegeven voor het feit dan pijn moduleerbaar is, nog voordat er pijnperceptie plaatsvindt. Het meten van de uiteindelijk ervaren pijn kan op verschillende manieren. Welk instrument te kiezen, hangt af van de setting en het soort patiënt dat wordt onderzocht.

F. Lobbezoo, R.S.G.M. Perez

8. Psychosociale aspecten van pijn

Samenvatting

Een van de disciplines die zich bezighouden met pijn in het orofaciale gebied, is de psychologie. In dit hoofdstuk zal verder ingegaan worden op de rol van deze discipline bij de diagnostiek en behandeling van TMD. Hierbij zal eerst de rol van psychologische factoren bij het ontstaan en voortduren van TMD-pijn worden beschreven. Vervolgens wordt besproken hoe eventuele psychosociale problematiek in kaart gebracht wordt. Ten slotte wordt een overzicht gegeven van de verschillende psychologische interventies en behandelmethoden die kunnen bijdragen aan het herstel.

W. Knibbe

9. Diagnostiek van temporomandibulaire aandoeningen

Samenvatting

Dit hoofdstuk geeft inzicht in de processen die een rol spelen bij het stellen van een diagnose bij patiënten met een temporomandibulaire aandoening. Aan de hand van de anamnese en het klinische onderzoek wordt de lezer geleerd om eenvoudig herkenbare temporomandibulaire aandoeningen te diagnosticeren. Samen met de etiologische factoren, de behandelbehoefte en de behandelnoodzaak, vormt dit de basis voor een juiste behandelkeuze. Ook worden er handreikingen gegeven voor de algemeen practicus om in te schatten wanneer klachten meer gecompliceerd zijn en de patiënt beter doorverwezen kan worden naar een specialist.

C.M. Visscher

10. Differentiële diagnostiek van orofaciale pijn

Samenvatting

Dit hoofdstuk beschrijft een aantal aandoeningen die een rol spelen bij de differentiële diagnostiek van TMD-pijn. Tevens wordt nader ingegaan op de problematiek van de persisterende idiopathische aangezichtspijn.

C.M. Visscher, F. Lobbezoo

11. Behandeling van temporomandibulaire aandoeningen

Samenvatting

Temporomandibulaire disfuncties worden vooral behandeld als pijn deel uitmaakt van het klachtenpatroon of in geval van hinderlijke functieproblemen. De behandelaar kan een keuze maken uit één of meer, vooral reversibele behandelvormen, zoals counseling, farmacotherapie, stabilisatieopbeetplaattherapie, fysiotherapie, psychosociale therapie en – in mindere mate – kaakchirurgie. De vier eerstgenoemde behandelvormen horen grotendeels thuis in de algemene praktijk van de tandarts. Echter, bij onvoldoende affiniteit of ervaring met de TMD-patiëntenpopulatie, of in geval van ernstige, persisterende en/of recidiverende klachten met een grote betrokkenheid van psychosociale factoren, doet de tandarts-algemeen practicus er beter aan de patiënt te verwijzen naar een tandarts die zich heeft toegelegd op de diagnostiek en behandeling van patiënten met orofaciale pijn en disfunctie. Deze gedifferentieerde collega’s (tandarts-gnathologen) werken meestal in een multidisciplinair teamverband tezamen met een orofaciaal fysiotherapeut en een klinisch psycholoog, en hebben goede werkrelaties met kaakchirurgen. Op die manier kan optimale zorg geleverd worden aan patiënten met TMD-aandoeningen.

F. Lobbezoo, C.M. Visscher

12. Bruxisme en andere orale bewegingsstoornissen

Samenvatting

Bruxisme is een veelvoorkomende aandoening, waarvan de diagnostiek en de behandeling in de meeste gevallen door tandartsen kunnen worden uitgevoerd. In ernstige gevallen zal de aandoening echter binnen het medische circuit nader dienen te worden gediagnosticeerd met behulp van polysomnografie, zullen differentiële diagnosen zoals dyskinesie, dystonie of focale manifestaties van gegeneraliseerde bewegingsstoornissen moeten worden uitgesloten, en zal in voorkomende gevallen – bij het falen van niet-medicamenteuze tandheelkundige behandelingen – een farmacologische therapie moeten worden ingesteld. Een multidisciplinaire benadering is dan dus een vereiste, waarbij tandartsen, fysiotherapeuten, psychologen en in voorkomende gevallen artsen/specialisten een rol spelen.

F. Lobbezoo

13. Gebitsslijtage

Samenvatting

Gebitsslijtage is een multifactoriële aandoening die leidt tot het verlies van de harde tandweefsels. Gebitsslijtage kan worden onderverdeeld in mechanische slijtage (subvormen attritie en abrasie) en chemische slijtage (subvorm erosie). Gezien het multifactoriële karakter, presenteert gebitsslijtage zich in een veelvoud aan verschijningsvormen. Zorgvuldige diagnostiek is gewenst. Door gebruik te maken van de diagnostiekmodules van het gebitsslijtagebeoordelingssysteem (GBS) heeft de behandelaar een handvat voor zowel de basisdiagnostiek (voor de algemeen practicus), als voor de aanvullende diagnostiek (voor bijv. een gedifferentieerd centrum). Ook is er een aantal behandelmodules die achtereenvolgens een leidraad geven voor de vraag wanneer te gaan behandelen, het inschatten van de complexiteit van die behandeling, en het bepalen van de volgorde van de behandeling. Een aantal algemene aspecten van de restauratieve behandeling komen aan bod, zoals de methodiek, de mate van invasiviteit en de materiaalkeuze. Het principe van Dahl wordt verduidelijkt.

P. Wetselaar, F. Lobbezoo

14. Slaapgerelateerde ademhalingsstoornissen

Samenvatting

Slaapgerelateerde ademhalingsstoornissen worden gekarakteriseerd door een gestoorde ademhaling tijdens de slaap. Patiënten met slaapgerelateerde ademhalingsstoornissen klagen vaak over de kwaliteit van de slaap en over het functioneren overdag als gevolg van de verstoorde slaapconditie. Dit hoofdstuk behandelt het obstructieve slaapapneusyndroom (OSAS) en de rol van de tandarts in de herkenning en de behandeling van deze slaapgerelateerde ademhalingsstoornis. OSAS wordt gekenmerkt door het herhaald optreden van obstructies van de hogere luchtweg. Het opheffen van deze obstructies gaat vaak gepaard met een luid snurkgeluid en ontwaken. Tegenwoordig worden mandibulair repositieapparaten (MRA’s) voorgeschreven voor milde en matige OSAS-patiënten. Het doel van het MRA is het vergroten van de luchtweg en/of het reduceren van de neiging tot dichtvallen. De primaire taken van een tandarts zijn onder andere het uitgebreid tandheelkundig screenen van de patiënt voorafgaand aan de MRA-behandeling, de selectie van het MRA, en het vervaardigen en de aanpassing ervan.

G. Aarab, F. Lobbezoo

Nawerk

Titel: Orale kinesiologie
Auteurs: G. Aarab
J.H. Koolstra
W. Knibbe
R.S.G.M. Perez
W.P.M. Savalle†
S.I. Sparreboom-Kalaykova
P. Wetselaar
Redacteuren: M. Naeije
F. Lobbezoo
C.M. Visscher
Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum
Elektronisch ISBN: 978-90-368-0433-2
Print ISBN: 978-90-368-0432-5
DOI: https://doi.org/10.1007/978-90-368-0433-2