Jongeren en zelfdoding op het spoor. Een mixed-methods-onderzoek

We selecteerden uit CBS-microdata personen van tien tot dertig jaar die in de periode 2017–2021 door zelfdoding overleden. Forensisch artsen van de GGD stelden de doodsoorzaak vast volgens de ICD-10-codering voor uitwendige oorzaken: opzettelijke zelfbeschadiging (X60–X84). Daarnaast gebruikten we interviewdata van de jonge personen uit het psychosociaal autopsieonderzoek naar zelfdoding op het spoor in de periode 2017–2021 [18]. Nabestaanden werden geworven via NS Nazorg en de sociale mediakanalen van 113 Zelfmoordpreventie. Zij deden mee aan een drie uur durend semigestructureerd interview dat uit twee delen bestond: een reconstructie van de periode vlak voor het overlijden en een screening op risicofactoren. De screening omvatte zowel meerkeuzevragen als open vragen en was gebaseerd op eerdere psychosociale autopsieonderzoeken [18‐20]. Diverse onderwerpen werden uitgevraagd, waaronder school of werk, sociale relaties, sociale media, suïcidaal gedrag, psychische en lichamelijke problemen, genderidentiteit en seksuele oriëntatie [18].

De afhankelijke variabele, suïcide op het spoor, werd in de CBS-data geselecteerd aan de hand van de methode van suïcide (X81). Andere methoden vormden de referentiegroep: ophangen/verstikken (X70), medicijnen/alcohol/drugs (X60–X69), van hoogte springen (X80), verdrinking (X71) en overig (X72–X79, X82–X84). Geslacht, leeftijd, herkomst, opleidingsniveau, onderwijs volgend, woonsituatie, ggz-zorg, huisartsenzorg, uitkering en huishoudinkomen selecteerden we als onafhankelijke variabelen.

Leeftijd categoriseerden we in tien tot twintig jaar en twintig tot dertig jaar, en herkomst in Nederlands en (kind van) migrant. Opleidingsniveau betrof het kalenderjaar van overlijden, waarbij de indeling was laag (basisonderwijs, vmbo, eerste drie leerjaren van havo/vwo, mbo-1), midden (bovenbouw van havo/vwo, mbo-2-3-4) en hoog (hbo of wo). Volgt onderwijs was ‘ja’ indien de jongere studeerde, inclusief voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs. Woonsituatie was gecategoriseerd in woont bij ouder(s), alleenwonend en overig (bijvoorbeeld stel zonder kinderen, institutioneel). Zorggebruik was beschikbaar van 2017–2019. Ggz-zorg was ‘ja’ indien de kosten voor enige vorm van ggz-zorg vergoed waren uit de basisverzekering. Een beperking was dat er voor jongeren onder de achttien jaar geen gegevens over ggz-zorg waren. Huisartsenzorg was ‘ja’ indien de zorgkosten hoger waren dan het inschrijftarief uit de basisverzekering. Uitkering was ‘ja’ indien een persoon een arbeidsongeschiktheids-, bijstands- of werkloosheidsuitkering ontving. Volgt onderwijs, zorg en uitkering hebben als meetmoment de periode tussen 1 januari van het kalenderjaar voorafgaand aan het kalenderjaar van overlijden, en het moment van overlijden. Het huishoudinkomen was het bruto-inkomen in euro’s per jaar van het gehele huishouden in het kalenderjaar voorafgaand aan het kalenderjaar van overlijden, beschikbaar voor 2017–2020, en ingedeeld in 5 categorieën: < € 30.000, € 30.000–50.000, € 50.000–100.000, € 100.000–150.000, ≥ € 150.000. Geografische regio is niet geselecteerd omdat de aantallen van spoorsuïcides te klein waren. Om privacyredenen kunnen aantallen kleiner dan tien niet worden gerapporteerd.

In de psychosociale autopsiedata selecteerden we alle onderwerpen van het interviewgedeelte over risicofactoren die niet beschikbaar waren in de CBS-data en bij meerdere casussen naar voren kwamen: functioneren op school, ontwikkelingen in persoonlijkheid, sociale relaties, socialmediagebruik, lichamelijke problemen, psychische problemen, behandeling, middelengebruik en financiën.

Volgens de Wet Medisch-Wetenschappelijk onderzoek met mensen (WMO) was ethische goedkeuring niet vereist voor het registratieonderzoek waarbij gebruik werd gemaakt van gegevens die niet herleidbaar zijn (de CBS-gegevens). Voor het psychosociale autopsieonderzoek gaf de METC van het Amsterdam UMC goedkeuring (NL76295.029.21). ProRail financierde dit onderzoek.

Het aantal suïcides per geslacht, methode en jaar werd berekend. Vervolgens werden percentages van subgroepen van diverse demografische kenmerken berekend in de totale groep, en per methode, en werden met chi-kwadraattoetsen groepsverschillen getest. P‑waarden < 0,05 zagen we als statistisch significant. Verder werden meervoudige logistische regressieanalyses uitgevoerd om te bepalen welke demografische kenmerken sterk samenhingen met zelfdoding op het spoor. Als eerste stap werden alle demografische kenmerken tegelijkertijd opgenomen in een multivariaat model. Als tweede stap werd een backwards selectieprocedure gebruikt om een eindmodel te maken met de kenmerken die het sterkst samenhingen met suïcide op het spoor.

Alle analyses werden uitgevoerd in R, versie 4.2.0. Daarnaast zijn de interviewdata geanalyseerd met de Constant Comparative Method van Boeije [15].

In Nederland overleden tussen 2017 en 2021 1.366 jongeren, van wie 900 mannen (66%) en 466 vrouwen (34%). Driekwart van de jongeren (77%) was bij overlijden tussen de twintig en dertig jaar, het merendeel (71%) was van Nederlandse afkomst. Ongeveer de helft (49%) volgde onderwijs en 43% woonde bij de ouder(s). Weinig jongeren classificeerden als hoog opgeleid (hbo of wo, 8%), omdat jongeren bij overlijden vaak nog onderwijs volgden. Bijna 4 op de 10 (38%) had ggz-zorg ontvangen (jongeren van 18 jaar en ouder) en meer dan de helft (54%) ontving huisartsenzorg. Verder kreeg 28% een uitkering en was het huishoudinkomen gevarieerd, waarbij de grootste groep tot de laagste inkomensklasse behoorde (36%). Dit lage inkomen zou te verklaren zijn door het lage inkomen van jongeren die zelfstandig woonden, hoewel deze groep ook groot was bij volwassenen die door suïcide overleden (35%). In het psychosociale autopsieonderzoek werden zestien jonge personen onderzocht: tien mannen en zes vrouwen, die bij overlijden gemiddeld 20,9 jaar oud waren.

In de afgelopen 5 jaar overleden 304 jongeren via zelfdoding op het spoor. Jaarlijks waren dit gemiddeld 42 mannen en 19 vrouwen jonger dan 30 jaar. In 2020 was het aantal spoorsuïcides onder mannen gedaald van 40 naar 34, maar in 2021 steeg het aantal naar 53 (zie fig. 1). Dezelfde daling en stijging was bij vrouwen te zien.

Tabel 1 toont enkele significante verschillen tussen de overleden jongeren op het spoor en de overleden jongeren met een andere methode: zij waren relatief vaker van Nederlandse herkomst (77% versus 69%), onderwijs volgend (59% versus 46%), laag opgeleid (36% versus 32%) en woonachtig bij de ouder(s) (49% versus 41%).

Tabel 2 presenteert de demografische kenmerken die het sterkst samenhingen met het overlijden op het spoor. Zoals uit het multivariate model blijkt, was alleen het volgen van onderwijs significant gerelateerd aan een spoorsuïcide (oddsratio (OR) = 1,65; 95%-betrouwbaarheidsinterval (BI) = 1,05–2,61). In het eindmodel bleef het volgen van onderwijs als enige significante factor over (OR = 1,70; 95%-BI = 1,32–2,21). Dit betekent dat jongeren die onderwijs volgden een groter risico hadden om op het spoor een einde aan hun leven te maken, dan jongeren die geen onderwijs volgden.

Bij tien van de zestien jongeren hadden schoolproblemen volgens nabestaanden invloed op de zelfdoding. In de meeste gevallen speelden er ontwikkelingsproblemen, zoals ADHD en autisme, of leerstoornissen, bijvoorbeeld dyslexie. Zes jongeren waren door mentale problematiek afgezakt of hadden hun opleiding niet afgemaakt. Van acht jongeren was uit een IQ-test bekend dat zij een bovengemiddelde intelligentie hadden. Bij veel jongeren lagen de schoolproblemen echter meer op het sociale vlak. Zij voelden zich volgens nabestaanden anders, werden gepest, of konden in sociale relaties moeilijk meekomen.

‘Ze had wat dat betreft niemand meer op school, [ze] voelde zich daarin heel eenzaam.’

Bij veertien van de zestien jongeren hadden persoonlijkheidskenmerken volgens nabestaanden invloed op de zelfdoding. Een groep van elf jongeren kreeg gedurende de adolescentie een sterke hang naar autonomie. Het betrof vooral jonge mannen van begin twintig die een zelfstandig leven wilden opbouwen, maar hier niet toe in staat bleken. Ze probeerden zelfstandig te gaan wonen, een baan te vinden of wilden graag een relatie, maar het lukte niet om dit voor zichzelf te realiseren. Ze raakten teleurgesteld in zichzelf, en voelden zich hierdoor vaak machteloos en onbegrepen. Het ontbrak hen volgens hun naasten aan veerkracht – ze konden tegenslagen minder goed verwerken en als iets niet lukte konden ze dit moeilijk accepteren.

‘Hij wilde op zijn eigen benen staan […] en hij voelde zich gewoon heel machteloos daarin.’

Veel ouders gaven aan weinig zicht te hebben op het gedrag van hun kind op sociale media. Van slechts vijf casussen hadden we een gedetailleerder beeld van wat zij op sociale media deden. Net zoals in ons eerdere psychologisch autopsieonderzoek bleek dat jongeren negatieve of schokkende content opzochten, foto’s van zelfbeschadiging deelden en geheime accounts aanmaakten, zodat ze niet werden gecontroleerd. Dit waren jonge vrouwen die een lange geschiedenis van psychische problemen en zelfbeschadiging hadden.

Bij vier van de zestien jongeren speelden lichamelijke problemen een rol in de zelfdoding. Dit waren uiteenlopende klachten, van heftige acne tot Q‑koorts en chronische pijn. De lichamelijke klachten droegen, soms in combinatie met medicatie, bij aan wantrouwen wat betreft het eigen lichaam en een verlaagd zelfbeeld. Ook zorgden pijnklachten er soms voor dat de jongeren niet sportten, waardoor volgens nabestaanden een uitlaatklep ontbrak.

Bij veertien van de zestien jongeren speelden psychische problemen een rol bij de zelfdoding. Twaalf jongeren hadden hiervoor behandeling gekregen. De jongeren hadden het vaakst een diagnose voor een ontwikkelingsstoornis (n = 5), gevolgd door depressie (n = 3), een persoonlijkheidsstoornis (n = 2), verslavingsproblematiek (n = 2) en een posttraumatische stressstoornis (n = 2). Opvallend was dat vier jongeren gediagnosticeerd waren met een autismespectrumstoornis (ASS) en dat er bij zes andere jongeren vermoedens van ASS waren. Dit betrof vooral mannen. In deze groep kwam naar voren dat de confrontatie met het eigen kunnen een belangrijke rol speelde, waarbij ontkenning en een moeilijke omgang met de eigen beperkingen tot frustratie leidden.

‘Er speelde ontkenning in het begin: “Er is niets met mij.” Inzicht in zijn ziekte kwam pas later, maar acceptatie is nooit volledig gekomen en praten was altijd complex […] Zijn faalangst en perfectionisme zaten hem in de weg om hier creatief mee om te gaan.’

Bij drie jongeren was er een (chronische) depressieve stoornis gediagnosticeerd. Hierover zei één moeder:

‘Het negatieve was altijd om haar heen. Dat was het enige vertrouwde. Als het goed ging voelde ze dat het weer slecht zou gaan en dan gebeurde dat ook. Ze heeft altijd gedacht dat ze er nooit vanaf zou komen.’

Daarnaast hadden vier jongeren last van psychotische symptomen, wat zich uitte in wanen, het uitslaan van wartaal en het horen van stemmen. Twee van hen hoorden in psychotische episoden stemmen die hen aanspoorden een eind aan hun leven te maken.

Bij tien van de zestien jongeren speelden trauma’s (seksueel en/of fysiek misbruik en psychisch trauma) een rol in het proces tot aan de zelfdoding. Drie jonge vrouwen hadden vanwege complexe psychiatrie binnen de ggz over euthanasie gesproken, maar om daarvoor in aanmerking te komen zou de jongere eerst uitbehandeld moeten zijn. Het suïcidale proces stond op de voorgrond in hun leven, en er was een duidelijk progressief verloop in hun psychisch leed. Een moeder vertelde dat haar dochter suïcidaliteit expliciet met iedereen deelde:

Moeder: ‘Iedereen wist dat. Elk gesprek ging daar uiteindelijk over […] Nee, we schrokken er op een gegeven moment niet meer van. Dat was de eerste keren natuurlijk wel. Ja, het was een soort status.’

De zelfdoding op het spoor was voor hen de laatste in een opeenvolging van suïcidepogingen met steeds gevaarlijker methoden. Tot slot hadden vijf jongeren een suïcide meegemaakt die invloed had op hun zelfdoding en twee jongeren hadden een romantische relatie die een suïcidepoging bij het spoor had gedaan.

Bij zeven van de zestien jongeren werd benoemd dat alcohol- en/of drugsgebruik invloed hadden op de zelfdoding. Bij alle jongeren die middelen gebruikten werd echter aangegeven dat de middelen werden gebruikt om sociaal mee te doen en gevoelens te ontvluchten.

‘[De jongere] dronk het meeste van iedereen en hoefde er ook niet van te spugen. Later zei [de jongere] wel: “Waarom denk je dat ik zo veel dronk?”’

Bij vier jongeren werd een indirecte relatie gezien met de zelfdoding. Zo experimenteerde een jongere met het gebruik van ketamine vanwege depressieve klachten. Tegelijkertijd bouwde hij daardoor ook schulden op, waarmee het gebruik indirect wel bijdroeg aan zijn leed en onrust.

Bij zeven jongeren speelden financiële problemen een rol. In drie casussen hing dit samen met de mentale problemen van de jongere. Bij hen was er geen sprake van directe geldproblemen, maar waren ze bang dat er financiële problemen zouden ontstaan. De financiële problemen van vier andere jongeren leken samen te hangen met een breder patroon van impulsiviteit. Zij hadden schulden en deden aankopen die door de nabestaanden als impulsief werden gezien.