Werkzame elementen van alcoholinterventies om (problematisch) alcoholgebruik bij 55-plussers te voorkomen en te verminderen: een systematische review

De afgelopen decennia is het alcoholgebruik onder ouderen toegenomen in verschillende westerse landen, waaronder Nederland [1‐4]. Een van de redenen hiervoor is dat ouderen veel vrije tijd hebben en sociale bijeenkomsten bijwonen, waarbij vaak alcohol wordt gedronken [5, 6]. Een andere reden hiervoor is dat sommige mensen alcohol drinken om te kunnen omgaan met een slechtere gezondheid als gevolg van veroudering [7‐9], met eenzaamheid en sociale isolatie [10], en met werkloosheid en financiële achteruitgang [11].

Alcoholgebruik kan bij ouderen meer schade aanrichten dan bij jongere volwassenen. Alcohol kan ook het ontstaan van ouderdomsaandoeningen versnellen en verergeren (bijvoorbeeld valincidenten [12], cognitieve stoornissen [13] en slaapstoornissen [14‐16]), waarvoor ouderen vaak medicatie krijgen. Het gebruik van alcohol naast medicatie, zoals benzodiazepinen voor slapeloosheid [17], leidt tot negatieve gevolgen, vooral omdat ouderen alcohol langzamer afbreken en uitscheiden [18, 19]. De combinatie van alcohol en medicatie kan leiden tot een verhoogd alcoholgehalte in het bloed, waardoor de werkzaamheid van de medicatie afneemt en bijwerkingen verergeren [7, 20].

De ontwikkeling van effectieve interventies om alcoholgebruik bij ouderen te voorkomen of te verminderen is van cruciaal belang. Ten eerste vanwege de problemen die alcoholgebruik voor ouderen veroorzaakt. Ten tweede vanwege de toename van het aantal ouderen. Naar verwachting is in 2050 namelijk wereldwijd een op de zes mensen 65 jaar of ouder [21]. Ten derde vanwege de toename van het aantal ouderen met alcoholproblematiek. In het begin van deze eeuw zagen we in Nederland in de verslavingszorg een forse stijging van het aantal ouderen met alcoholproblematiek [22].

Twee recente reviews over alcoholgebruik bij ouderen toonden aan dat inzichten in interventies om de negatieve effecten van alcoholgebruik bij ouderen te voorkomen of te verminderen beperkt zijn. Armstrong-Moore et al. vonden zeven interventies, waarvan er vijf alcoholgebruik verminderden [23]. Kelly et al. vonden dertien interventies, waarvan er zes alcoholgebruik verminderden [24]. De meeste effectieve interventies bevatten elementen van (korte) motiverende interventies, (korte) adviezen of gepersonaliseerde informatieverstrekking over risico’s en problemen. Bovendien is alleen bekend of de interventies effectief zijn en niet welke elementen van de interventie tot dit resultaat leiden of in welke context en door welke mechanismen dit gebeurt. Met deze informatie zouden meer gerichtere interventies voor alcoholgebruik bij ouderen kunnen worden ontwikkeld.

In deze review werd informatie gevonden over de werkzaamheid van alcoholinterventies bij de algemene volwassen populatie, waar ouderen ook onder vallen. Drie werkzame elementen van alcoholinterventies werden geïdentificeerd in verschillende soorten contexten.

Het eerste element dat in bijna alle contexten werd genoemd, was het verstrekken van informatie over verschillende alcoholgerelateerde problemen. Dit betreft informatie over de nadelige gevolgen van drinkgedrag voor de gezondheid [32, 33, 40‐42], copingstrategieën en controlemaatregelen voor vele alcoholgerelateerde problemen [31, 58, 67‐69, 73, 77‐81] en het veranderen van de leefstijl van patiënten wat betreft persoonlijke relaties, voeding en lichaamsbeweging [84].

Patiënten gepersonaliseerde feedback geven over hun drinkgedrag is het tweede veel gevonden werkzame element in alle contexten. Dit element leidt tot resultaten bij interventies die aangeboden worden door een behandelaar in persoon [67, 85] of door een behandelaar via de telefoon [31, 48, 58], en ook wanneer de feedback gegeven wordt via computergegenereerde communicatie [32, 33, 35, 57, 70‐73, 75, 76]. Het effect van gepersonaliseerde feedback op alcoholgebruik werd als belangrijk omschreven in een eerdere review van online alcoholinterventies [86]. Het onderzoek van Riper et al. toonde aan dat eenmalige, individueel gepersonaliseerde feedback zonder begeleiding van een professional effectief kan zijn in het verminderen van risicovol alcoholgebruik bij jonge en volwassen problematische drinkers [87].

Het derde werkzame element was het in contact komen met anderen en met hen communiceren over (alcohol)problemen. Soms helpen behandelaars patiënten om (nieuwe) sociale netwerken te ontwikkelen [39, 44‐46]. Ook worden de familieleden of partners aangeleerd om inzicht te krijgen in de drinkgewoonten van hun naasten en op welke manier ze hen kunnen steunen om te minderen of te stoppen met drinken [61, 65]. Patiënten moeten hun ervaring met abstinentie gedurende een bepaalde periode delen met lotgenoten [36, 88] of met collega’s in een werksetting discussiëren over het gebruik van alcohol en de gevolgen hiervan [67‐69]. Het belang van de rol van het contact met anderen of van sociale netwerken op het alcoholgebruik werd al eerder erkend [89, 90]. Het onderzoek van Robinson et al. liet sterke negatieve verbanden zien tussen empathische verwerking (de gedachten of gevoelens van anderen begrijpen en daarop reageren), sociale steun en zowel de gevolgen van het drinken als het percentage van dagen waarop wordt gedronken [91].

Het element van het verstrekken van informatie over verschillende alcoholgerelateerde problemen werd ook gevonden bij een van de drie interventies die speciaal voor ouderen waren ontwikkeld [31]. Daarnaast werd het element van het geven van gepersonaliseerde feedback gevonden in twee van de drie interventies voor ouderen [32, 33]. Het element van contact met anderen werd niet toegepast in de drie interventies die speciaal voor ouderen zijn ontwikkeld. Dit is opmerkelijk, omdat contact met anderen juist voor ouderen van groot belang is en eenzaamheid voor die leeftijdsgroep een probleem is [92], en er een relatie is tussen het gebruik van alcohol en eenzaamheid [10, 93, 94].

Er werden slechts drie onderzoeken gevonden over het voorkomen of verminderen van alcoholgebruik die specifiek gericht waren op ouderen. Het feit dat de veroudering van de bevolking pas de laatste jaren aan het licht is gekomen in combinatie met toenemend problematisch alcoholgebruik bij deze doelgroep, zou dit geringe aantal onderzoeken kunnen verklaren.

In totaal vonden we vier Nederlandse onderzoeken bij volwassenen tot de leeftijd van 65 jaar. Het element gepersonaliseerde feedback werd gevonden in twee Nederlandse onderzoeken en het element in contact komen met anderen en met hen communiceren over (alcohol)problemen werd gevonden in een Nederlands onderzoek. Op basis van deze vier artikelen lijkt het erop dat de elementen in Nederlandse onderzoeken niet afwijken van die in onderzoeken uit andere landen.

De bevindingen van het huidige onderzoek belichten drie belangrijke werkzame elementen van interventies: 1) het geven van informatie over de gevolgen van alcoholgebruik, 2) het geven van persoonlijke feedback over drinkgedrag, en 3) het in contact staan met anderen en met hen communiceren over de (alcohol)problematiek. Twee van deze elementen waren ook gebruikt bij interventies die speciaal voor ouderen waren ontwikkeld. Deze kennis zou gebruikt kunnen worden voor het ontwikkelen van nieuwe interventies voor ouderen om hun alcoholgebruik te stoppen of te verminderen. Om adequate interventies te bieden om alcoholgebruik bij ouderen te verminderen of te voorkomen is er meer onderzoek nodig naar wat bewustwording rond alcoholgebruik bij deze doelgroep creëert. Daarnaast dient er meer onderzoek te worden gedaan naar de manier waarop ouderen geholpen worden om contact te maken met mensen die hun keuze om alcoholgebruik te verminderen kunnen ondersteunen. Bij de doelgroep is hier namelijk nog geen onderzoek naar gedaan, maar we verwachten dat ouderen hier behoefte aan hebben en dat het werkzaam zal zijn, omdat eenzaamheid een probleem is voor de doelgroep [92] en er een relatie bestaat tussen alcoholgebruik en eenzaamheid [10, 93, 94].