Onderwijs en opleiding in seksuologie en sexual medicine

Onderzoek onder allerlei groepen laat zien dat patiënten graag willen dat de medische professional het gesprek over seksualiteit en intimiteit begint. Doorgaans gebeurt dat echter niet, waarbij gebrek aan scholing vaak als verklaring wordt aangevoerd [1, 2]. Terwijl in de laatste decennia van de vorige eeuw het medisch curriculum meestal een ruime hoeveelheid seksuologie omvatte, is dat onderwijs in diverse universitair medische centra geheel verdwenen. Ook in de urologische opleidingsclusters lijkt de seksuologische scholing en training van de aios en anios erg afhankelijk van de aanwezigheid van een seksuoloog en of deze bereid en vaardig is om hen te scholen. Mede daarom omvat dit speciale nummer van het Tijdschrift voor Urologie een artikel met informatie over verschillende aspecten van onderwijs rond seksuologie en sexual medicine.

Van oudsher hoorden bepaalde aspecten van seksualiteit bij de geneeskunde, zoals erectieverlies en mannelijke seksuele veroudering. Toch bleven in het medisch denken die seksuele aspecten meestal buiten beeld door de overmatige aandacht voor de gevaarlijke kanten ervan, zoals masturbatie en geslachtsziekten [3]. Rond 1970 veranderde dit in de slipstream van de seksuele revolutie. Sommige universiteitsklinieken startten een afdeling Seksuologie en er kwamen colleges seksuologie voor de medische studenten. In het begin bestond dat onderwijs trouwens voor een ruim deel uit basale seksuele voorlichting. Lange tijd was seksuele voorlichting in de biologieboeken nauwelijks beschikbaar, met uitzondering van de technische kanten van reproductie. In de zestiger jaren liepen veel medische studenten trouwens aanzienlijk achter. Vergeleken met andere studenten waren zij bijvoorbeeld later met de eerste zoen en ‘moesten’ zij vaker trouwen.

Geleidelijk ontwikkelde de seksuologie een palet aan verschillende velden, ieder met eigen uitdagingen en expertise. De ‘medische problematiek’ kreeg in sommige centra het label ‘medische seksuologie’, waarbij met name aandacht was voor de seksuele consequenties van chronische ziekte, kanker, lichamelijke beperking en medische interventies [4]. Vooral vanuit de urologische achtergrond ontwikkelde zich in een wat later stadium het veld sexual medicine, dat geleidelijk uitgroeide tot een nieuw subspecialisme [5].

Dit artikel gaat in op verschillende aspecten van onderwijs die relevant kunnen zijn voor de uroloog en de urologische kliniek. Achtereenvolgens wordt gekeken naar:

Iedere medicus practicus dient te beschikken over een basis aan kennis rond seksualiteit om te begrijpen hoe seksualiteit kan worden beïnvloed door ziekte en medische interventies, over vaardigheid om seksualiteit in de anamnese te integreren en om adequaat te informeren over de seksuele effecten van voorgeschreven/voorgestelde medicatie en interventies [6]. Seksuologie is dus een logisch en noodzakelijk onderdeel van het medische curriculum. Bij gebrek aan landelijke eisen kent Nederland grote verschillen in de hoeveelheid seksuologie in de opleiding geneeskunde. Op basis van individueel enthousiasme is er minder of meer aandacht voor seksuologieonderwijs, meestal vanuit de afdeling Gynaecologie en soms Urologie.

In de universitaire klinieken zou de urologiestaf medeverantwoordelijk moeten zijn voor adequaat seksuologieonderwijs in het medisch curriculum. Daarnaast dient de staf ervoor te zorgen dat coassistenten op de afdeling in ieder geval bij de urologische patiënten ervaren dat aandacht voor seksualiteit in de zorg geïntegreerd is.

Overigens wordt ook in de meest relevante vervolgopleidingen tot specialist (zoals gynaecologie, urologie, huisartsgeneeskunde, psychiatrie, revalidatiegeneeskunde, oncologie en ouderengeneeskunde) vaak te weinig en soms helemaal geen aandacht besteed aan de hoognodige kennis en vaardigheden rond seksualiteit en intimiteit. Dat is de realiteit in Nederland, Europa en daarbuiten. Gesteund door de European Union of Medical Specialists (EUMS) beijvert zich daarom het Multidisciplinary Joint Committee of Sexual Medicine (MJCSM) om sexual medicine een vanzelfsprekend en verplicht onderdeel te laten zijn van alle medische en psychologische opleidingen [7, 8].

In de opleiding urologie heeft seksualiteit een vaste plaats in het kerncurriculum [9]. Daarnaast is er ook regelmatig terugkerend cursorisch onderwijs, waarbij met name de andrologie opstappen levert richting diverse aspecten van seksualiteit. Het kerncurriculum werkt volgens ‘Kenmerkende beroepssituaties’. Zo is beroepssituatie 3: ‘De behandeling van een man met een seksuele klacht’. Enerzijds stemt het tevreden dat daar uitgebreide aandacht voor is. Vanuit de seksuologische praktijk valt echter ook op dat seksualiteit helemaal niet vernoemd wordt bij beroepssituatie 4: ‘Behandelen van een man met een vruchtbaarheidsstoornis’ en bij beroepssituatie 9: ‘Behandelen van een patiënt met een oncologische aandoening’. Dat zijn beide situaties met zeer uitgebreide seksuele implicaties.

Een belangrijk aspect van opleiden is het voorbeeldgedrag. De opleider die in de spreekkamer en in de teambesprekingen vanzelfsprekend en adequaat aandacht schenkt aan seksualiteit en seksuele relatie kan veel bijdragen aan de kwaliteit van zorg van de aios en de kwaliteit van leven van diens patiënten. Ook een vaste seksuoloog in de kliniek kan die voordelen bieden aan de aios en anios.

Buiten de deur zijn er beperkte mogelijkheden tot scholing in de psychosociale oncoseksuologische zorg (http://​www.​vestalia.​nl/​).¹ Uitgebreidere specialisatie kan ook via de Nederlandse Wetenschappelijke Vereniging voor Seksuologie (NVVS) en voor hbo-verpleegkundigen, physician assistants en bekkenfysiotherapeuten is een deeltijdcursus beschikbaar om zich te bekwamen tot ‘consulent seksuele gezondheid NVVS’ (https://​www.​nvvs.​info/​).²

Over de afgelopen decennia zijn ook in de urologie de aandacht voor en de expertise rond seksuele functies in een hoog tempo gegroeid. Hoe die ontwikkeling verliep, is enigermate zichtbaar in de naamgeving van de beroepsorganisatie. In 1994 werd de European Society for Impotence Research (ESIR) opgericht. Toen men als het ware ontdekte dat aan die penis ook nog een man zat, veranderde enige jaren later de naam in ESSIR (European Society for Sexual and Impotence Research). Met een toenemend aantal vrouwen in de research en in de urologie werd de aandacht breder en veranderde de naam vervolgens in European Society for Sexual Medicine (ESSM). Een belangrijk aspect van sexual medicine is de biopsychosociale benadering.

Naast de basisvaardigheden die iedere uroloog moet hebben rond het thema seksualiteit, zou eigenlijk ieder urologisch team minstens één uroloog moeten hebben met ruime expertise op dit vlak. Er zijn verschillende routes om daar te komen.

Tot slot antwoord op de vraag hoe een afdeling/kliniek waar aandacht voor seksualiteit is geïntegreerd er idealiter uitziet en wat er voor nodig is om zover te komen.

Ten eerste entameert de leiding van de kliniek aandacht voor seksualiteit en ziet erop toe dat het thema voldoende aan bod komt in onderwijs aan de coassistenten, aios en anios (en voor zover relevant ook in het onderwijs aan de medische studenten). De leiding ziet er ook op toe dat het thema voldoende aan bod komt in de patiëntenbesprekingen. Die vanzelfsprekendheid in die bespreking, vraagt in de beginfase mogelijk een stevige en eventueel drammende aandachtsfunctionaris. Verder beschikt de afdeling Urologie over een eigen seksuoloog en een eigen bekkenfysiotherapeut. Ten derde zijn er duidelijke afspraken over wie wat doet en hoe dat wordt geregistreerd en gecommuniceerd. In het verlengde daarvan: voor goed verwijzen en onderlinge samenwerking is het ook nodig dat de afdeling de competentie ontwikkelt om goed met onderlinge verschillen om te gaan. De professional die op basis van cultuur of vervelende seksuele ervaringen moeite heeft met uitgebreide seksuele voorlichting over de seksuele gevolgen van prostatectomie moet dat aspect van zorg kunnen overdragen aan een collega zonder weggezet te worden als ‘truttig’, zoals ook de professional die dat wel goed kan, niet als ‘oversekst’ dient te worden neergezet.

Het zal een afdeling tijd en energie kosten om de hier beschreven situatie te bereiken, maar uiteindelijk zal het veel betekenen voor de kwaliteit van zorg en het leven van de patiënten, de staf en de afdeling [13].