Alcoholschade voor de drinker zelf en (anderen in) de maatschappij

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) is het totale alcoholgebruik per capita (≥ 15 jaar) het hoogst in de Europese Regio van de WHO, waaronder de Europese Unie (EU), namelijk 9,8 liter per jaar. Het Nederlandse totale alcoholgebruik per capita is 8,7 liter per jaar, waarvan 0,6 liter niet-geregistreerd. Hiermee zit Nederland weliswaar onder het gemiddelde van de EU-landen, inclusief Noorwegen en Zwitserland (EU+), maar wel ver boven het wereldwijde gemiddelde van 6,4 liter.

Uit de jaarlijkse prevalentiecijfers van de Gezondheidsenquête/Leefstijlmonitor van het Centraal Bureau voor de Statistiek in samenwerking met het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en het Trimbos-instituut blijkt dat ruim driekwart van de Nederlandse volwassenen (≥ 18 jaar) in 2020 wel eens alcohol dronk. Van de Nederlandse volwassen bevolking drinkt 44,0% niet of niet meer dan 1 glas alcohol per dag, is 7,3% een overmatige drinker (dat wil zeggen, het drinken van meer dan 14/21 (vrouwen/mannen) glazen alcohol per week) en is 8,3% een zware drinker (dat wil zeggen, het ten minste eenmaal per week drinken van ten minste 4/6 (vrouwen/mannen) glazen alcohol op een dag). Er zijn verschillen in prevalentiecijfers naar geslacht, leeftijd en opleidingsniveau. Zo drinken mannen vaker overmatig en zwaar dan vrouwen. Er zijn geen verschillen in overmatig alcoholgebruik naar opleidingsniveau. Wel drinken middelbaar opgeleiden vaker zwaar dan laagopgeleiden. Jongvolwassenen drinken relatief vaak overmatig en zwaar.

De prevalentiecijfers uit 2021 geven lagere percentages weer dan in de voorgaande jaren, vooral wat betreft overmatig alcoholgebruik. Vermoedelijk kan die daling voor een belangrijk deel verklaard worden door coronamaatregelen.

Alcoholverslaving (een vorm van problematisch alcoholgebruik waarbij sprake is van afhankelijkheid van alcohol) is de meest voorkomende vorm van verslaving en komt in alle lagen van de Nederlandse bevolking voor. De meest recente cijfers over cliënten van de verslavingszorg zijn afkomstig van het Landelijk Alcohol en Drugs Informatie Systeem en dateren uit 2015. In dat jaar stonden er in totaal 29.374 personen bij de verslavingszorg geregistreerd met primaire problematiek alcohol, waarbij van 9.426 personen (32,1%) ook nog secundaire problematiek geregistreerd stond. Het aantal personen in de verslavingszorg dat alcohol als secundair probleem noemt, schommelt al jaren rond de 5.000.

Volgens het RIVM stierven in 2020 naar schatting 2.500 (marges: 1.900–3.900) mensen aan de gevolgen van alcoholgerelateerde aandoeningen en ziekten.

Naast de cijfers van het RIVM zijn ook andere schattingen van alcoholsterfte in Nederland beschikbaar. Deze variëren zeer, mede door verschillen in de gebruikte methode. Zo blijkt uit recente cijfers van de Global Burden of Disease Study dat in 2019 in Nederland ruim 8.300 mensen stierven als gevolg van alcoholgebruik.

De hoge prevalentie van alcoholgebruik veroorzaakt (gezondheids)schade. Dit artikel gaat in op de vraag wat de omvang is van de (gezondheids)schade die alcoholgebruik veroorzaakt, voor de drinker zelf en (anderen in) de maatschappij. Om het beschikbare onderzoek over (gezondheids)schade door alcoholgebruik te inventariseren en te beschrijven, hebben we met een quickscan de aanwezige (inter)nationale literatuur tussen 2000 en 2021 doorzocht. Hiervoor hebben we gebruikgemaakt van de databases Google Scholar, PsycINFO, PubMed en WorldCat Discovery. De nadruk binnen de quickscan ligt op (systematische) reviews en meta-analyses. Hoewel we veel relevante literatuur hebben kunnen includeren, is deze quickscan niet volledig. Niettemin geeft ze een helder beeld van de huidige stand van de wetenschappelijke kennis over alcoholschade.

Alcoholgebruik leidt tot fysieke en psychische gezondheidsschade voor de drinker zelf. Overmatig alcoholgebruik leidt tot leverschade in de vorm van vervetting, ontsteking, littekenvorming en kanker. Meer dan 90% van de mensen die langdurig overmatig alcohol gebruiken krijgt te maken met leververvetting en 30% krijgt ernstigere alcoholgerelateerde leveraandoeningen [1].

Andere vormen van kanker die het meest in risico stijgen door (overmatig) alcoholgebruik betreffen de organen die in aanraking komen met alcohol: de mond, de keelholte, het strottenhoofd, de slokdarm, de dikke darm/endeldarm en de borst. Slokdarmkanker hangt vaak samen met alcoholgebruik: 45% is toe te schrijven aan alcoholgebruik. Daarbij neemt het risico toe naarmate er meer wordt gedronken: 15% bij een gemiddeld gebruik van 3 glazen per dag en 60% bij een gemiddeld gebruik van 6 glazen per dag [2].

Daarnaast is er overtuigend bewijs dat overmatig alcoholgebruik het risico op hart- en vaatziekten verhoogt [3]. Tevens zorgt overmatig alcoholgebruik voor neurologische schade: acuut (verslechterde motoriek) en chronisch (veranderingen in de activiteit, de structuur (volume) en het cognitief functioneren van de hersenen). Ook heeft alcoholgebruik invloed op dementie: overmatig alcoholgebruik en comadrinken verhogen het risico op dementie [4].

Zwaar alcoholgebruik heeft een negatieve invloed op diabetes mellitus type 2. Bovendien heeft alcoholgebruik effect op de vruchtbaarheid van vrouwen én mannen. Voor vrouwen kan het drinken van één glas alcohol per dag resulteren in een afname van 23% op de kans om de komende maand zwanger te worden [5] en voor mannen voor een afname van het spermavolume van 0,30 ml en een afname in goed gevormde spermacellen van 5% [6].

Ten slotte heeft alcoholgebruik een negatief effect op de longen. Zo stijgt de kans op een longontsteking met 8% per glas alcohol per dag. Veel drinken zorgt tevens voor een toename van 89% in het risico op het Acute Respiratory Distress Syndrome (ARDS) en voor elke toename van 10 tot 20 gram alcohol per dag neemt het risico op tuberculose toe met 12%. Ook verhoogt alcoholgebruik het risico op slaapapneu met 29% [7].

Naast lichamelijke gezondheidsschade voor de drinker zelf kan overmatig alcoholgebruik ook psychische gezondheidsschade veroorzaken, verergeren of in stand houden of een adequate aanpak van problemen verhinderen. Zo hangt problematisch alcoholgebruik samen met depressie en/of angststoornissen, maar er is geen direct causaal verband aangetoond en er is evenmin een onderliggende factor gevonden die deze comorbide relaties kan verklaren [8]. Daarnaast hebben personen met een alcoholverslaving meer kans op zelfmoordgedachten en zelfmoord(pogingen) [9]. Alcoholverslaving is vaak erfelijk bepaald, maar opvoeding, stress, depressie, onzekerheid en sociale dwang spelen ook een rol in het ontstaan.

Volgens het Expertisecentrum Alcohol van het Trimbos-instituut lopen sommige groepen mensen extra risico op (in)directe gezondheidsschade door alcoholgebruik door de aanwezigheid van risico- en beschermende factoren. Risicogroepen voor gezondheidsschade door alcoholgebruik zijn jongeren, studenten, 50-plussers, zwangeren, kinderen van ouders met psychische problemen en/of verslaving, mensen met somatische of psychische aandoeningen, mensen met comorbide aandoeningen, mensen met een licht verstandelijke beperking en mensen in het speciaal onderwijs.

Alcoholgebruik vergroot niet alleen het risico op gezondheidsschade, maar hangt ook samen met andere zeer uiteenlopende risico’s: verkeersongevallen, (uitgaans-, huiselijk en seksueel) geweld, disfunctioneren op het werk, valincidenten, studievertraging en -uitval, en het foetale-alcoholsyndroom (FAS). Hierbij is de schade veelal voor de ander. We schetsen hier beknopt de omvang van deze schade.

Volgens de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid (SWOV) betrof het aantal verkeersdoden door alcohol in 2015 naar schatting 12 tot 23% van de verkeersdoden in Nederland. De relatief grote marge tussen deze twee percentages komt doordat alcoholgebruik vaak niet bij het slachtoffer van een verkeersongeval zelf gemeten wordt, bij eenzijdige ongevallen de bestuurder zelf. Naast de cijfers over verkeersdoden zijn er ook geen betrouwbare schattingen van het aantal verkeersdeelnemers dat ernstig gewond raakte door rijden onder invloed van alcohol.

Overmatig alcoholgebruik speelt ook een belangrijke rol bij geweld. In Nederland is 26 tot 43% van het geweld alcoholgerelateerd. Vooral uitgaansgeweld hangt samen met alcoholgebruik. Maar ook bij huiselijk en relationeel geweld wordt alcohol door (vooral vrouwelijke) slachtoffers gezien als een van de belangrijkste risicofactoren.

Volgens het Jaarbericht van de Nationale Drug Monitor van het Trimbos-instituut werden in 2020 naar schatting 15.400 personen op de Spoedeisende Eerste Hulp behandeld voor letsel door een ongeval of geweldpleging, waarbij, voor zover bekend, alcohol betrokken was (bij het slachtoffer en/of andere betrokkenen). Een derde (33%) daarvan betrof een (verkeers)ongeval, meestal een val van een fiets.

Voor werkgevers kan overmatig alcoholgebruik grote consequenties hebben, zoals verlies aan arbeidsproductiviteit en ongevallen. Het RIVM heeft een maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) uitgevoerd van beleidsmaatregelen om alcoholgebruik te verminderen en daaruit blijkt dat naar schatting 20 tot 25% van alle ongevallen op het werk alcoholgerelateerd is [10]. Ziekteverzuim en verminderde productiviteit (presenteïsme) kosten werkgevers jaarlijks naar schatting 1,3 miljard euro [10].

Overmatig en zwaar alcoholgebruik komen relatief vaak voor onder jongvolwassenen, vooral in de groep hoger opgeleiden. In het onderwijs kan alcoholgebruik (en de gevolgen ervan) leiden tot kort- en langdurig verzuim, geheugen- en leerproblemen, afname van de studieprestaties, studievertraging en -uitval. Uit de MKBA van het RIVM blijkt dat studievertraging en -uitval als direct gevolg van zwaar alcoholgebruik het hbo jaarlijks 32,5 miljoen euro en het wo 13,8 miljoen euro kosten [10].

De meest ingrijpende gevolgen van alcoholgebruik zijn wellicht voor kinderen van ouders die te veel en/of te vaak drinken. Bovenal geldt dat bij het FASD (fetal alcohol spectrum disorder), de Engelse verzamelterm voor verschillende fysieke en psychische afwijkingen bij (ongeboren) kinderen die tijdens de zwangerschap zijn blootgesteld aan alcohol, zoals vertraagde groei, gezichtsafwijkingen en neurologische afwijkingen. Volgens schattingen hebben wereldwijd 7,7 per 1000 kinderen FASD, en hebben 14,6 kinderen per 10.000 geboorten FAS, de ernstigste vorm van FASD. Voor Nederland zijn er geen prevalentiecijfers beschikbaar. Vermoedelijk ligt de prevalentie hoger dan gemiddeld, gezien het alcoholgebruik in Nederland, dat circa een derde meer is dan gemiddeld in de wereld.

Ook het opgroeien met een ouder die problemen heeft met alcoholgebruik kan grote gevolgen voor een kind hebben. In Nederland groeien jaarlijks 577.000 kinderen onder de 18 jaar op met een ouder die een psychische stoornis heeft of verslaafd is. Bij een vijfde van hen is sprake van een ouder met een verslaving of middelenproblematiek. Alcoholverslaving komt het meest voor. Kinderen die opgroeien met een ouder met een verslaving hebben een vergroot risico op het zelf ontwikkelen van verslavingsproblemen en stemmingsstoornissen op latere leeftijd.

De financiële gevolgen van alcoholgebruik voor de maatschappij laten zich deels vatten in zorgkosten, productiviteitsverliezen, onderwijskosten en kosten voor politie en justitie. Wanneer deze verdisconteerd worden met de maatschappelijke baten, inkomsten uit belasting en dergelijke, dan zijn de jaarlijkse kosten voor de maatschappij 2,3 tot 4,2 miljard euro. Deze kosten worden vooral veroorzaakt door een kleine groep veeldrinkers. Hierin zijn niet de kosten en baten opgenomen die betrekking hebben op de impact van alcoholgebruik op het welzijn van de drinker zelf en diens omgeving. Indien de kosten voor de drinker zelf, zoals vroegtijdige sterfte en verminderde kwaliteit van leven, erbij worden opgeteld, zou het zelfs om 5 tot 7 miljard euro aan jaarlijkse kosten gaan [10].

De (gezondheids)schade die door alcoholgebruik wordt veroorzaakt is voor een groot deel te voorkomen door de inzet van bewezen effectieve maatregelen en interventies. Het is daarbij belangrijk om deze niet alleen op de drinker zelf te richten, maar ook op diens omgeving, omdat alcoholgebruik een multicausaal bepaald gedrag betreft en verklaard kan worden door een combinatie van verschillende, elkaar onderling beïnvloedende factoren. Bovendien is het belangrijk om personen met een (beginnend) alcoholprobleem tijdig te herkennen en snel effectieve hulp te bieden, zodat problematisch alcoholgebruik voorkomen kan worden of de kans op herstel vergroot kan worden.

De omvang van de (gezondheids)schade door alcoholgebruik voor de drinker zelf en (anderen in) de maatschappij is groot. Deze schade is grotendeels te voorkomen door bewezen effectieve maatregelen en interventies in te zetten.