De bijdrage van IkPas aan de landelijke en lokale preventieakkoorden

Alcoholgebruik levert een substantiële bijdrage aan de wereldwijde ziektelast. Overmatig alcoholgebruik verhoogt het risico op chronische ziekten, zoals leverziekte en kanker, en op verwondingen en slachtoffers. Nederland bevindt zich weliswaar in de Europese middenmoot qua alcoholconsumptie, maar qua frequentie staat ons land mee aan de top.¹

Naast, maar veelal in plaats van wettelijke maatregelen worden campagnes door beleidsmakers als instrument ingezet om gezondheids- en maatschappelijke schade door alcohol te verminderen. Campagnes hebben gewoonlijk een hoge sociale acceptatie, in tegenstelling tot restrictief (en volgens de WHO aanzienlijk effectiever) beleid dat gericht is op verhoging van de prijs of op de toegankelijkheid van alcohol.

Onthoudingscampagnes kunnen mensen helpen hun alcoholgebruik te verminderen [1, 2]. De populariteit van challenges zoals onthoudingscampagnes neemt toe, ook bij andere leefstijlthema’s (rookpreventie, gezonde voeding en lichaamsbeweging). ‘Stoptober’ bleek effectief om rokers een maand lang te helpen te stoppen. De wandel-app Ommetje van de Hersenstichting, inzetbaar als challenge, is ook een succes.

Alcoholonthoudingscampagnes streven via bewustmaking van risico’s van (overmatig) alcoholgebruik door – in eerste instantie kortstondige – leerervaringen, naar een verbetering van zelfzorg, zelfcontrole en gezondheid. Voorbeelden hiervan zijn Dry July (Australië), Dry January (Verenigd Koninkrijk), Tournée Minérale (België) en IkPas in Nederland [3]. Het betreft een overzienbare periode, wat deelname aantrekkelijk maakt.

Nederland kent reeds sinds 2009 lokale en regionale initiatieven waarbij alcoholgebruik gedurende een periode op pauze wordt gezet. In 2014 besloten twee initiatiefnemers samen met GGD’en en verslavingszorginstellingen al deze initiatieven onder één paraplu te brengen: IkPas. De betrokkenen wilden het bereik vergroten en het initiatief krachtiger maken door gezamenlijke landelijke en regionale promotie, en de inzet van één naam en beeldmerk. Na een aanloopperiode met inzet van vrijwilligers wordt IkPas sinds september 2017 door de Stichting Positieve Leefstijl georganiseerd, gesteund door het Ministerie van VWS. Een landelijk campagneteam geeft ondersteuning en werkt nauw samen met GGD’en en preventieafdelingen van de verslavingszorg bij de promotie van IkPas. Deze bestaat uit het beschikbaar stellen van campagnemateriaal, centrale woordvoering, vormgeving van campagne-uitingen, media-inkoop, meedenken over regionale wervingsstrategieën en ondersteuning bieden aan de individuele deelnemer.

In de beginjaren werd IkPas jaarlijks twee keer georganiseerd: 40 dagen tijdens de vastenperiode voor Pasen en 30 dagen in maart. De 40-daagse IkPas-actie bestaat nog steeds en wordt sinds 2017 georganiseerd in samenwerking met ouderenbond KBO-PCOB onder de benaming ‘40 dagen geen druppel!’. Ouderen drinken relatief vaak en vormen daarom een belangrijke doelgroep binnen IkPas.

Omdat het Britse Dry January ook in Nederland steeds meer aan populariteit won, verhuisde in 2019 de 30 dagen-actie naar januari. Met Alcohol Change UK, de organisator van Dry January, is een licentieovereenkomst afgesloten voor het gebruik van de campagnenaam Dry January.

Het aantal geregistreerde deelnemers aan IkPas groeide jaarlijks: van 4.595 in 2015 tot 52.029 in 2020.

IkPas maakte tussen 2015 en 2020 een aantal ontwikkelingen door. Gaandeweg werd het laagdrempelige, niet-moraliserend karakter verstevigd. Niet de negatieve consequenties van overmatig alcoholgebruik werden benadrukt, maar juist de positieve effecten van matig of niet drinken [2, 4].

De laatste ontwikkeling vond in januari 2021 plaats. Sindsdien kan een IkPas-challenge buiten de twee grote campagnes (in januari en gedurende de vastenperiode) op elk gewenst moment en voor elke gewenste duur worden gestart. De minimumduur is 28 dagen, vanaf drie tot vijf weken wordt namelijk de kans groter dat deelnemers loskomen van vastgeroeste drinkpatronen [5]. Belangstellenden kunnen zowel in een zelfverkozen challenge, als tijdens een centrale maandelijkse challenge meedoen. Ook kunnen gemeenten, verenigingen of bedrijven zelf challenges/campagnes organiseren.

Door registratie via ikpas.nl ontvangen deelnemers het ondersteuningspakket, bestaande uit frequent verstrekte nieuwsbrieven (tijdens Dry January en in de vastenperiode dagelijks), een forum, een dashboard en een helpdesk (de ‘IkPas-coach’). Momenteel wordt een promotieplan geschreven voor intermediairs als zorgprofessionals en bedrijven om hen te stimuleren naar IkPas te verwijzen. Nu komen aanmeldingen door het jaar nog voornamelijk van deelnemers aan eerdere challenges of van mond-tot-mondreclame.

IkPas wil deelnemers leerervaringen aanreiken die hen bewust maken van de rol van alcohol in hun leven. Doel is dat ze daarna bewustere keuzen maken en een bewuster drinkpatroon hanteren, met een gezondere leefstijl als gevolg. Anders gezegd: maak het drinken van alcohol weer een keuze en geen gewoonte. Deelnemers krijgen praktische handvatten en argumenten om deze belofte waar te kunnen maken. Het beoogde resultaat: eenieder bepaalt zelf óf, wanneer en hoeveel hij of zij drinkt (dus niet reclame of groepsdruk). Maar lukt dat ook?

Naar het Britse Dry January en het Nederlandse IkPas wordt sinds 2015 intensief onderzoek gedaan. Beide campagnes meten jaarlijks korte- en langetermijneffecten door een voormeting en twee vervolgmetingen (vier tot zes weken na de onthoudingsperiode, en zes maanden erna).

Elk jaar is de respons hoog: 40–50% van de deelnemers doet mee aan het onderzoek en dit zijn zeker niet uitsluitend lichte drinkers. Integendeel: de campagnes hebben aantrekkingskracht op gemiddeld forse drinkers: gemiddeld 16 tot 18 glazen en een frequentie van gemiddeld vijf drinkdagen per week – aanmerkelijk meer dan de gemiddelde Nederlander. Onderzoeksdeelnemers zijn qua leeftijd en geslacht representatief voor de totale deelnemerspopulatie. Aan beide campagnes (en dus ook aan het onderzoek) doen jaarlijks meer vrouwen mee (60–65%), een gebruikelijk beeld bij gezonde leefstijlinterventies. Deelnemers aan de vervolgmetingen verschillen qua aanvankelijke alcoholconsumptie niet van de non-respondenten bij die vervolgmetingen.

Op korte termijn laten beide campagnes voordelen zien op het gebied van algemeen welzijn, gezondheidsvoordelen, zelfeffectiviteit, minder consumptie van alcohol, meer trek in niet-alcoholische dranken en geldbesparing [6, 7]. Op de langere termijn worden effecten op welzijn en gezondheid, een afname van de hoeveelheid alcohol en het aantal drinkdagen waargenomen [1, 2, 7‐9]. Korte- en langetermijneffecten treden voor mannen en vrouwen in gelijke mate op. De afname in alcoholgebruik treedt niet op bij de algemene bevolking tijdens de Dry January-periode [2]. Op eigen houtje (zonder registratie) Dry January doen is minder effectief: registratie verhoogt de kans op succesvol (zonder te drinken) afronden van de challenge, hetgeen vermindering van alcoholgebruik op de langere termijn beter voorspelt [2].

Veel mensen drinken regelmatig alcohol, vaak meer dan de Gezondheidsraad adviseert (liever niet drinken, desnoods één glas per dag). IkPas startte in 2014 als bewustwordingscampagne om Nederlanders bewust te maken van hun alcoholgebruik, maar ook van weerstanden bij het zich willen onttrekken aan de heersende sociale norm in Nederland: (alcohol) drinken is de norm, niet drinken wordt veelal als ongezellig ervaren. Het Nationaal Preventie Akkoord (NPA) ziet de IkPas-campagne als bewustwordingsinstrument om deze sociale norm te beïnvloeden.

Uit eerdergenoemde effectonderzoeken werd duidelijk dat IkPas meer kon zijn dan een bewustwordingsinstrument. De onthoudingsperiode kan rechtstreeks vermindering van (overmatig) alcoholgebruik opleveren (IkPas als gedragsveranderende interventie), de uiteindelijke doelstelling van het NPA.

Gaandeweg werd daarnaast door de vernieuwingen sinds 2021 een derde functie voor IkPas reëel: een instrument dat het thema alcohol in (delen van) de samenleving op elk gewenst moment kan agenderen en andere interventies en maatregelen kan flankeren.

In de ogen van het Samenwerkingsverband Vroegsignalering Alcohol kan IkPas meerwaarde hebben in het bevorderen van de motivatie tot het inzetten van vroegsignalering van alcohol bij een aantal doelgroepen (ouderen, zwangeren, studenten) en in diverse settingen (tweede lijn, eerste lijn, bedrijven). Tijdens een landelijke of lokale IkPas-actie heeft een zorgprofessional een laagdrempelige ingang om met een patiënt het gesprek aan te gaan over diens alcoholgebruik. Een POH-ggz kan IkPas adviseren aan een patiënt bij een niet-pluisgevoel over diens alcoholgebruik. Een specialist kan een patiënt adviseren om ter herstelbevordering het alcoholgebruik rond een operatie op pauze te zetten.

Bedrijven kunnen alcoholbeleid introduceren/aanjagen door IkPas als agendasetter in te zetten, bijvoorbeeld tijdens een gezondheidsweek.

Verloskundigen adviseren sinds eind 2021 bij zwangerschap het alcoholgebruik negen maanden op pauze te zetten in een speciale (begeleide) zwangerschaps-IkPas.

Ook op lokaal niveau zijn er inmiddels diverse lokale preventieakkoorden (LPA). IkPas kan ingezet worden om partijen te activeren rond het thema alcohol [6]. Een voorbeeld hiervan is de actie die Stichting Positieve Leefstijl samen met het lokale initiatief ‘Wij zijn groen, gezond en in beweging Nijmegen’ (GGIB) in 2021 startte met een battle tussen Nijmegen en Tilburg tijdens Dry January. De uitdaging was welke van beide gemeenten erin zou slagen om zo veel mogelijk IkPas-deelnemers voor Dry January te werven. Nijmegen en Tilburg hebben ongeveer evenveel inwoners en zijn allebei universiteitssteden. In Nijmegen bestaat een LPA, in Tilburg (nog) niet tijdens de battle. In Tilburg werd daarom tijdelijk een projectgroep geformeerd van GGD, Novadic-Kentron en de universiteit. Hieronder wordt de battle vanuit het perspectief van Nijmegen beschreven.

Nijmegen sloot als eerste gemeente in Nederland eind 2019 een LPA (inmiddels ondertekend door 51 Nijmeegse organisaties) om actief een gezonde leefstijl bij medewerkers, leerlingen, cliënten, patiënten en burgers te stimuleren. Doel van het akkoord is de fysieke én mentale gezondheid van Nijmegenaren te verbeteren door een rookvrije omgeving, meer bewegen, gezond eten, mentale fitheid en bewustwording van de risico’s van alcoholgebruik.

Over alcohol zegt GGIB: ‘We willen dat de keuze om alcohol te drinken een meer bewuste keuze is, waarbij mensen weten wat de gezondheidseffecten zijn. Met als resultaat een daling van het alcoholgebruik in alle leeftijdsgroepen. We zetten in op bewustwording, kennis, toegang, toezicht en handhaving met specifieke aandacht voor jongeren en studenten. We dragen bij aan de bewustwording van de risico’s van alcoholgebruik binnen de eigen organisatie.’

De battle bood de gelegenheid alcoholpreventie lokaal te verbreden. Met de gemeente Tilburg als tegenstander en IrisZorg als projectleider hebben de Radboud Universiteit, de HAN, de GGD, het Radboudumc en de gemeente Nijmegen zich ingezet om zo veel mogelijk deelnemers te werven voor Ik Pas/Dry January 2021. Nijmegen won de battle: ruim 2000 mensen deden mee, 250% meer dan in januari 2020. Met ruim 800 deelnemers kende ook Tilburg een stijging van bijna 70% ten opzichte van 2020, ook zonder LPA [1]. Van de deelnemers deed 60% nooit eerder een challenge, landelijk was dit 40%.

Volgens de projectgroep droegen verschillende factoren bij aan het succes:

De samenwerking op projectniveau zorgde voor veel energie en daarmee een blijvende versteviging van het netwerk in Nijmegen op het alcoholthema. IkPas/Dry January wordt de komende jaren blijvend actief onder de aandacht gebracht.

IkPas kan bovenop wettelijke maatregelen een belangrijke bijdrage leveren aan het in het NPA 2018 vastgelegde alcoholpreventiebeleid door a) het collectief en individueel verhogen van bewustwording ten aanzien van alcoholgebruik, b) het als gevolg van de onthouding opdoen van leerervaringen die leiden tot verminderd alcoholgebruik en c) het inzetten van de campagne als agendasettend instrument bij landelijke of regionale/lokale alcoholpreventie. Bovendien heeft het experiment in Nijmegen en Tilburg aangetoond dat een IkPas-battle samenwerking en invulling van een lokaal preventieakkoord kan bevorderen.

Om de meerwaarde te bevorderen moeten nog inspanningen worden verricht. Met ongeveer 50.000 geregistreerde deelnemers op jaarbasis scoort IkPas niet onverdienstelijk, maar uit het onderzoek naar IkPas is bekend dat het aantal niet-geregistreerde deelnemers een veelvoud is van dat van de geregistreerde deelnemers. Verbetering van de aanmelding verhoogt de effectiviteit. Ook kan IkPas meer onder de aandacht gebracht worden bij zorgprofessionals in de eerste en tweede lijn, zodat deze kunnen verwijzen.

En ten slotte kan het battle-concept nog verder uitgewerkt en uitgebreid worden met nieuwe doelgroepen en settingen (sportverenigingen, studentenhuizen, voetbalsupporters).