Via burgers de beste manier ontdekken om eenzaamheid te bestrijden

Eenzaamheid is een sociaal probleem dat van invloed is op het dagelijks leven en de gezondheid van mensen [1]. Het kan leiden tot een slechte lichamelijke gezondheid, meer mentale gezondheidsproblemen en zelfs eerdere sterfte [2]. Een van de factoren die kunnen bijdragen aan het gevoel van eenzaamheid is de vernauwing van sociale netwerken, een veelvoorkomende ontwikkeling onder ouderen [3].

Een van de manieren om om te gaan met het gegeven dat het sociale netwerk steeds kleiner wordt en contacten te blijven onderhouden, is actieve betrokkenheid bij de gemeenschap, bijvoorbeeld door vrijwilligerswerk te doen [3]. Verschillende onderzoeken hebben gewezen op de gezondheidsvoordelen die samenhangen met sociale en productieve activiteiten zoals vrijwilligerswerk [4, 5]. Deze voordelen omvatten onder andere positieve emotionele uitwisselingen, verhoogde fysieke, cognitieve en sociale activiteiten, het gevoel een doel in het leven te hebben en het verminderen van het effect van stressoren.

Hoewel het gevoel van sociale verbondenheid en interactie een belangrijke rol lijken te spelen, is niet bekend welke mechanismen het gunstige effect van vrijwilligerswerk precies veroorzaken [6]. Een van de redenen om vrijwilliger te worden is omdat je dan tijd met anderen kunt doorbrengen, een nieuw netwerk kunt opbouwen en mogelijk beter met gevoelens van eenzaamheid kunt leren omgaan [7, 8].

Chacon et al. en Same et al. suggereren voor meer kwalitatief onderzoek onder vrijwilligers om na te gaan welke methoden van burgerwetenschap eenzaamheid kunnen verminderen en een bijdrage leveren aan bewustwording van eenzaamheid [9, 10]. In ons onderzoek zijn verschillende methoden van burgerwetenschap toegepast om te achterhalen op welke manier burgerwetenschap kan bijdragen aan het bereiken van personen die eenzaam zijn en het verminderen van eenzaamheid. Er zijn meerdere samenwerkingsprojecten aangegaan binnen de gemeenten Nijverdal, Rossum, Albergen en Glanerbrug in de regio Twente, met als doel om de eenzaamheidsproblematiek te identificeren.

In de regio Twente hebben verschillende gemeenten eenzaamheid en eenzaamheidsbestrijding als thema in het beleid opgenomen. De provincie heeft de opdracht gegeven om dit voor de vier genoemde gemeenten breed te verkennen, om daarna in heel Twente en Overijssel een vernieuwende aanpak als voorbeeldaanpak uit te rollen. Een eerste stap in het proces van eenzaamheidsbestrijding is dat het bewustzijn van eenzaamheid bij verschillende doelgroepen in onze samenleving toeneemt. Om deze stap te kunnen zetten moeten de verschillende doelgroepen bereikt worden waartoe eenzame ouderen behoren.

Het is een uitdaging om personen die eenzaam zijn te bereiken, maar dat is wel noodzakelijk om de eenzaamheid te kunnen bestrijden [11]. De Stichting IkKanWelzijn is opgericht om de sociale cohesie in de samenleving te bevorderen door wensen en behoeften van bewoners centraal te stellen (www.​ikwz.​nl). IkKanWelzijn heeft in dit onderzoek de samenwerking gezocht met TOPFIT Citizenlab (www.​topfitcitizenlab​.​nl), een onderzoeksprogramma dat gebruikmaakt van burgerwetenschap. Met de methoden van burgerwetenschap worden er oplossingen gezocht en worden samenwerkingsverbanden aangegaan tussen inwoners van Twente, wetenschappers, bedrijven en ontwikkelaars. Burgerwetenschap kan bijdragen aan de eenzaamheidsbestrijding doordat het het sociale netwerk van ouderen kan verbreden.

Om eenzame ouderen te bereiken zijn er in de periode april 2020 tot december 2021 verschillende methoden van burgerwetenschap ingezet (tab. 1). Als onderdeel van burgerwetenschap werd bij de uitvoering van alle methoden samengewerkt tussen ouderen, coördinatoren, vrijwilligers en onderzoekers of studenten. Alle mogelijke onderzoeksmethoden zouden onderdeel kunnen zijn van vormen van burgerwetenschap. Deze methoden verschillen wat betreft de rol van de burgers, in dit onderzoek ouderen en vrijwilligers, tijdens de opzet, uitvoering en analyse van de onderzoeksmethoden. De burgers leveren niet alleen een passieve bijdrage, maar worden ook op verschillende manieren uitgenodigd om actief bij te dragen. Bijvoorbeeld door de gesprekken tijdens bijeenkomsten te leiden, vragen op te stellen voor interviews of een inloopmiddag te organiseren.

Bij burgerwetenschap hebben zowel de ouderen als de onderzoekers baat bij hun deelname. In dit onderzoek vergaarden de onderzoekers kennis en deden de ouderen en vrijwilligers contacten met anderen op of droegen ze bij aan mogelijke oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. Tijdens het onderzoek worden de ouderen en vrijwilligers op de hoogte gehouden van de bevindingen en de voortgang van een project, en krijgen ze de mogelijkheid om hierop te reageren of feedback te geven. Deze reacties worden vervolgens door de onderzoekers verwerkt.

Met de hierboven beschreven deelonderzoeken wilden we inzicht verkrijgen in de bijdrage van burgerwetenschap aan het bereiken van eenzame ouderen en het bestrijden van eenzaamheid. We zullen eerst de vrijwilligers en hun vrijwilligerswerk met eenzame ouderen beschrijven. Daarna gaan we in op de rol van burgerwetenschap en de invloed die deze op eenzaamheidsbestrijding heeft. Vervolgens reflecteren we op mogelijkheden van en samenwerking met lokale netwerken om burgerwetenschap te ondersteunen en ouderen te bereiken. Ten slotte geven we een overzicht van de gewenste interventies die voortgekomen zijn uit de deelonderzoeken en uitgevoerd zijn in samenwerking met vrijwilligers en ouderen. Dat dient als achtergrondinformatie en om inzicht te geven in de wensen van de ouderen.

Aan dit onderzoek in vier gemeenten in Twente (Nijverdal, Rossum, Albergen en Glanerbrug) hebben in totaal 375 verschillende personen deelgenomen: ouderen, vrijwilligers en vrijwilligerscoördinatoren. De werving van de vrijwilligers en coördinatoren verliep via de buurthuizen van de verschillende gemeenten. Allen werd gevraagd om deel te nemen en iedereen die tijd had voor en geïnteresseerd was in het bereiken van eenzame ouderen werd erbij betrokken. De ouderen woonden allemaal in de gemeenten en namen deel omdat ze gevraagd werden door vrijwilligers op straat of door een bekende, of een advertentie hadden gezien. Enkelen namen deel vanwege het onderwerp van de deelonderzoeken, anderen wilden graag samenwerken en daarbij in contact komen met anderen of vonden het een interessante interventie.

Het doel van dit project was om in samenwerking met ouderen en vrijwilligers uit de gemeenten Nijverdal, Rossum, Albergen en Glanerbrug te onderzoeken of via burgerwetenschap eenzame personen kunnen worden bereikt en eenzaamheid kan worden bestreden. Participatief actieonderzoek is daarvoor een geschikte vorm, omdat ouderen daarbij op een zeer intensieve manier betrokken zijn bij alle verschillende onderdelen van een project. Er is gekozen voor verschillende vormen van burgerwetenschap, omdat niet alle ouderen op een zeer intensieve manier betrokken willen zijn. Bij burgerwetenschap is het mogelijk om een samenwerking aan te gaan in zowel milde als extreme vormen.

We geven eerst een overzicht van de bevindingen en gaan daarna dieper in op de vertrouwensrelatie en coalitiewerking. Ter afsluiting beschrijven we enkele sterke en zwakke punten, en formuleren we aanbevelingen.

Met behulp van verschillende deelonderzoeken en methoden van burgerwetenschap was het mogelijk om ouderen te bereiken en bij de activiteiten te betrekken. Het organiseren van activiteiten alleen is niet voldoende om eenzaamheid te bestrijden. Daarvoor is het ook nodig om een vertrouwensband op te bouwen, met daarnaast waardevol en persoonlijk contact. Vrijwilligerswerk is een manier voor ouderen om onbewust om te gaan met eenzaamheid, waaraan burgerwetenschap ook kan bijdragen, zo blijkt uit dit onderzoek. Bij burgerwetenschap vinden er geregeld meerdere bijeenkomsten plaats, waarop ouderen met nieuwe mensen kennismaken en het gevoel kunnen krijgen een waardevolle bijdrage te leveren aan de samenleving.

Het opbouwen van een vertrouwensrelatie heeft op meerdere manieren vorm gekregen in de onderzoeken van dit project en door middel van burgerwetenschap [19, 20]. In dit project werden drie manieren om vertrouwensrelaties op te bouwen getest: 1) een groep studenten ging gesprekken aan met ouderen (zoals bij de kerstkaartenactie en photovoice-discussies), 2) een groep studenten en vrijwilligers gingen samen gesprekken aan met ouderen (zoals bij de ijscoweggeefdagen), en 3) één onderzoeker fungeerde als contactpersoon voor alle betrokken partijen, zoals ouderen, vrijwilligers en gemeente (bijvoorbeeld bij de gesprekken over motivatie en evaluatie van burgerwetenschap). De eerstgenoemde methode was tijdens de uitvoering een zeer geschikte methode, maar in de naloop werd deze door de ouderen als minder positief ervaren. Zodra de studenten klaar waren met hun studie werden zij vervangen door vrijwilligers met wie de ouderen geen vertrouwensrelatie hadden. De ouderen wilden liever verder werken met degene met wie ze begonnen waren. De tweede methode vormde een oplossing voor dit probleem en had een positief resultaat. In het derde geval bleek dat het hebben van één contactpersoon als waardevol werd ervaren. Deze contactpersoon bouwde een vertrouwensrelatie op met de deelnemers tijdens de onderzoeken en iedereen wist met wie contact op kon worden genomen omdat deze persoon ook overzicht hield over alles wat er speelde. Ook ontstond er gedurende het onderzoek tussen de deelnemers onderling een vertrouwensband. Op het moment dat de onderzoeker een stap terugdeed hadden de andere betrokken al een hechte groep gevormd, wat voor continuïteit zorgde [20].

Uit gesprekken kwam naar voren dat het verminderen van eenzaamheid vanuit meerdere domeinen aangepakt zou moeten worden. De provincie en gemeenten zouden niet alleen vanuit de zorg- en welzijnsdomeinen, maar ook vanuit de beleidsdomeinen cultuur, onderwijs, wonen en ondernemen een aanpak kunnen opstellen [21, 22]. Het vormen van een coalitie vanuit deze domeinen lijkt noodzakelijk. Deze coalitie zou gedragen en gecoördineerd kunnen worden door bekende gezichten, zoals bekende Nederlanders, in de gemeente, met wie ouderen zich verbonden kunnen voelen. Het is bevorderlijk om samen te werken met de ouderen en vrijwilligers, om zo verschillende perspectieven samen te brengen, vertrouwen te wekken en mogelijk meer personen te bereiken.

Burgerwetenschap kan als methode bijdragen aan het bereiken van eenzame ouderen. Uit dit onderzoek komt naar voren dat het een probleem is om te signaleren wie eenzaam is en om in contact te komen met eenzame ouderen. De verschillende deelonderzoeken hebben uitgewezen dat methoden van burgerwetenschap kunnen bijdragen aan het verminderen van eenzaamheidsgevoelens onder ouderen, mits ze aansluiten bij hun individuele wensen en behoeften. Daarnaast kan het deelnemen aan onderzoek als burgeronderzoeker voor deze ouderen een interessante activiteit zijn.

In dit project hebben de onderzoekers een brug kunnen slaan tussen wetenschap en praktijk door middel van burgerwetenschap. Dit heeft bijgedragen aan het bereiken van eenzame ouderen en het bestrijden van eenzaamheid.