Psychologie in de gezondheidszorg

Dit hoofdstuk wil duidelijk maken hoe en waarom bepaalde ontwikkelingen de weg plaveiden voor een grotere betrokkenheid van de psychologie in de somatische gezondheidszorg. Wijzigingen in de aard van somatische aandoeningen waarmee de moderne mens geconfronteerd wordt, alsmede veranderende opvattingen over de rol van de geneeskunde in de gezondheidszorg, hebben ertoe bijgedragen dat de psychologie een integraal onderdeel is geworden van de geneeskunde: het ‘biopsychosociale’ model van gezondheid. De rol van de gezondheidspsychologie in de geneeskunde zal worden verduidelijkt. Daarnaast zullen specifieke kwaliteiten en vaardigheden waarover de klinische gezondheidspsycholoog dient te beschikken, worden toegelicht. Tot slot zal kort worden ingegaan op de specifieke diagnostiek die behoort bij dit vak, alsmede zal een aantal veel gebruikte interventies worden besproken, die zijn gericht op het voorkómen van ziekte, het bevorderen van de genezing of de aanpassing aan de ziekte of de handicap. In boxen wordt een aantal relevante actuele onderzoeksthema’s binnen de gezondheidspsychologie gepresenteerd.

In de grondwet is vastgelegd dat de overheid verplicht is maatregelen te treffen ter bewaking en bevordering van de volksgezondheid. Deze verplichting geldt zowel de rijksoverheid als de lokale overheden. De gemeenten hebben deze taak opgedragen aan de Gemeenschappelijke Gezondheidsdiensten (GGD). In de Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid (WCPV) zijn de taken van de GGD uitgewerkt. Sinds de invoering van de WCPV in 1989, zijn gemeenten wettelijk verplicht om een GGD in stand te houden. Begin 2001 waren er in Nederland 46 GGD’en.

Een Arbodienst ondersteunt en begeleidt werkgevers bij het opzetten en uitvoeren van beleid rond arbeidsomstandigheden. De meeste Arbodiensten zijn zelfstandig en werken voor bedrijven uit diverse branches en sectoren. Het gaat om geprivatiseerde commerciële organisaties die onderling concurreren. Daarnaast is er een aantal grote bedrijven dat een eigen, interne Arbodienst heeft. Het onderstaande voorbeeld beschrijft een veel voorkomend geval waarin, naast de cliënt, ook de werkgever, de bedrijfsarts en de arbeids- en organisatiedeskundige een rol spelen.

Onderstaande casussen vormen een selectie uit de praktijk van een eerstelijnspsycholoog. Ze zijn geschreven om een en ander duidelijk te maken over het specifieke werk van eerstelijnspsychologen, en ze zijn representatief voor het cliëntenaanbod.

Dit hoofdstuk gaat over het werk van de klinisch psycholoog in het algemene ziekenhuis. In deze setting kunnen globaal genomen vier groepen patiënten worden onderscheiden:

Dit hoofdstuk wil inzicht geven in de plaats en activiteiten van de tweedelijns geestelijke gezondheidszorg als onderdeel van de GGZ in Nederland. Daarbij richten we ons uiteraard vooral op de taken van de daar werkzame psychologen, wat van hen wordt verwacht en welke kwaliteiten, kennis en vaardigheden zij nodig hebben om hun taken goed te kunnen vervullen. We beginnen met een casus.

Er zijn in Nederland ongeveer honderdduizend mensen met een verstandelijke handicap; meer de helft daarvan kan niet voor zichzelf zorgen. De zorg die zij behoeven, stelt speciale eisen aan hun omgeving en aan hun behandelaars. Ze hebben andere zorg nodig dan psychiatrische patiënten, ze kunnen voor hun kwaal niet worden behandeld en er niet van worden ‘genezen’. Maar ze kunnen zich wel ontwikkelen en hun mogelijkheden ontplooien; dat vereist speciale zorg en aparte faciliteiten. Psychologen en (ortho)pedagogen leveren een belangrijk aandeel in die zorg. Daarover gaat dit hoofdstuk.

In Nederland bestaan formele kaders die schetsen wat onder revalidatie wordt verstaan, welke instellingen revalidatiezorg verlenen, en hoe deze zorg wordt gefinancierd. Zoals uit dit hoofdstuk zal blijken, kent de formele revalidatiezorg wat betreft inhoud, locatie en budgettering een duidelijk gemarkeerde plek binnen de gezondheidszorg.

Het werkveld van de verpleeghuispsycholoog is betrekkelijk jong en heeft de afgelopen dertig jaar een grote ontwikkeling doorgemaakt. In dit hoofdstuk zal worden ingegaan op de praktijk van de verpleeghuispsycholoog.

Dit hoofdstuk gaat over de rol van de psycholoog in een behandelingsprogramma voor vrouwen met een eetstoornis.

Kanker is een levensbedreigende ziekte die jaarlijks 62.000 mensen treft en waaraan 39.000 mensen overlijden (VIKC, 2001). Door vergrijzing van de bevolking komt kanker steeds meer voor. Mede als gevolg van de verbeterde opsporingsmethoden, waaronder bevolkingsonderzoeken, en de doeltreffender behandelingsmogelijkheden moeten steeds meer mensen de ziekte kanker zien in te passen in hun leven. Dat is niet eenvoudig, aangezien de diagnose en behandeling van kanker niet alleen een aanslag zijn op het lichamelijk welbevinden, maar ook op het psychisch en sociaal functioneren. Hoewel door het beschikbaar komen van steeds betere medisch-technische behandelingsmogelijkheden de overlevingscijfers (het aantal patiënten dat vijf jaar na de diagnose nog in leven is) bij kanker in de laatste vijftig jaar aanzienlijk verbeterd zijn, blijft een doorbraak in de mogelijkheden op (volledige) genezing vooralsnog uit. Veel patiënten overleven de ziekte, maar met ingrijpende gevolgen.

Uit cijfers van de Sociale Verzekeringsraad over verzuim en arbeidsongeschiktheid in Nederland, blijkt dat klachten van het menselijk bewegingsapparaat, zoals nek, rug, armen en benen, nummer één staan als oorzaak van verzuim en arbeidsongeschiktheid (ca. 25%). In dit hoofdstuk wordt beschreven hoe het Rug AdviesCentrum (RAC) werkt aan de terugkeer van mensen in het arbeidsproces.

Het beloop van reumatische artritis is onvoorspelbaar; de ziekte kan geleidelijk beginnen en plots in alle hevigheid losbarsten; de ziekte kan heftig beginnen en daarna in een rustiger fase komen; de ziekte kan mild of agressief verlopen; de ziekte kan op een bepaald niveau stabiliseren of kan voortdurend wisselen in activiteit. Het kan gebeuren dat je je net aan de veranderde mogelijkheden in je leven hebt aangepast als een verandering /verslechtering in de ziekte je noopt tot nieuwe aanpassingen. Je weet niet waar je je op moet instellen. Een patiënt maakte in dit verband de opmerking: ‘Ik heb liever dat mijn been eraf is; dat is een eenmalig verlies, daar kan ik me op instellen en mee leren leven. De reuma, daarentegen, verandert steeds, net als je denkt dat je weer wat evenwicht in je leven hebt gevonden, wordt alles weer omver gegooid en moet je weer opnieuw beginnen.’

Dit hoofdstuk heeft tot doel inzicht te geven in de psychiatrische en psychologische co-morbiditeit van volwassen brandwondenslachtoffers.

De behandeling en begeleiding van lichamelijk en bovendien verstandelijk gehandicapte kinderen en jeugdigen vindt voor het merendeel plaats in instellingen voor kinderrevalidatie en specifiek daartoe aangewezen instellingen in de gehandicaptenzorg. De meeste kinderen wonen thuis en bezoeken van daaruit de betrokken instelling. Doorgaans is er, al of niet verbonden aan de instelling voor kinderrevalidatie, een school voor speciaal onderwijs in de nabijheid, zodat kinderen een gecombineerd traject volgen van speciaal onderwijs en revalidatiedagbehandeling.

In dit hoofdstuk staat het werken met dove cliënten centraal. Er is in Nederland een beperkt aantal instituten dat zich hier op toelegt. Niet zelden blijkt doofheid samen te gaan met andere problemen, hetzij omdat doofheid een kenmerkend symptoom is van een bepaald ziektebeeld, hetzij omdat doofheid makkelijk kan leiden tot allerlei problemen, onder meer door de gestoorde communicatie. In deze bijdrage wordt een beeld geschetst van deze problematiek en de behandelingsmogelijkheden.

Dit hoofdstuk gaat over de behandeling van kinderen met niet-aangeboren hersenletsel en met name kinderen die zulke ernstige hersenbeschadigingen hebben, dat zij in een vegatieve of laagbewuste toestand verkeren. In het revalidatiecentrum Leijpark in Tilburg is voor deze groep een speciaal, zeer intensief behandelprogramma ontwikkeld. In deze bijdrage wordt beschreven wat de kenmerken zijn van patiënten met deze problematiek, wat dit programma precies inhoudt en wat de rol van de psycholoog daarin is. De casus over Michelle illustreert hoe divers en complex een revalidatieproces voor een revalidant kan zijn en bij welke aspecten en in welke fasen van het revalidatieproces de inbreng van een psycholoog gewenst is.

De meeste vormen van gedrag – normaal en afwijkend – en ziekten lijken in families in verschillende generaties voor te komen. Voorbeelden zijn de preseniele dementie, bepaalde vormen van kanker, of bewegingsstoornissen zoals bij de ziekte van Huntington, maar ook alledaags gedrag zoals religieuze overtuiging, hobbies of beroepskeuze blijken soms, in meer of mindere mate, erfelijk. De meest bekende van de ongeveer 4.000 ziekten die op éénduidige, Mendeliaanse wijze – van generatie op generatie – overerven zijn onder meer cystische fibrose (taaislijmziekte), thalassemie, fragiele-X-syndroom, de musculaire dystrofie van Duchenne, hemofilie-A, de ziekte van Huntington, de erfelijke vorm van de ziekte van Alzheimer en fronto-temporele dementie, neurofibromatose, de polycyste nierziekten, erfelijke borst- en ovariumkanker, en de erfelijke hartritmestoornissen (Gezondheidsraad, 1998).

Enige tijd geleden ging ik voor een consult naar de huisarts. Voordat hij mijn probleem van dit moment aanhoorde, keek de dokter op zijn computerscherm. Een paar jaar geleden had hij mij doorgestuurd naar een ziekenhuis voor onderzoek. De huisarts zag nu op zijn computer dat hij van de specialist geen rapport had ontvangen. Nadat hij me vroeg wat het resultaat was van het ziekenhuisonderzoek, merkte de huisarts op dat hij meteen aan de specialist een verslag zou vragen voor zijn eigen dossier. Vervolgens wilde de dokter weten waarvoor ik dit keer bij hem kwam.

In tegenstelling tot de meer traditionele beroepen in de gezondheidszorg, zoals die van arts, tandarts en apotheker, was er van wet- en regelgeving ten aanzien van de klinisch psycholoog en de gezondheidszorg(GZ)-psycholoog tot 1994 nauwelijks sprake. Geen wet op de uitoefening van het beroep, geen wet op geneesmiddelen, geen wettelijk tuchtrecht enzovoort. De oorzaak hiervan was dat de psycholoog nog maar kort en in relatief geringe aantallen op de gezondheidszorgmarkt aanwezig was. De golf van nieuwe wetgeving op het gebied van de gezondheidszorg sinds het midden van de jaren negentig van de vorige eeuw, geïnitieerd door de patiëntenemancipatie, heeft hierin echter snel verandering gebracht. Vanaf 1994 zijn respectievelijk de Wet Bijzondere Opneming Psychiatrische Ziekenhuizen (BOPZ), de Wet Kwaliteit Zorginstellingen (WKI), de Wet Klachtrecht Cliënten Zorgsector (WKZ), de Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WGBO) en, ten slotte, de geheel nieuwe wetgeving voor de beroepen: de Wet Beroepen Individuele Gezondheidszorg (BIG) aangenomen door het parlement en voor het grootste deel in werking getreden. De klinisch/GZ-psycholoog krijgt, naar gelang zijn werkveld, met verscheidene van deze wetten te maken.

In januari 1998 startten op zes plaatsen in Nederland de eerste opleidingen tot gezondheidszorgpsycholoog (GZ-psycholoog), aangeboden door regionaal georganiseerde opleidingsinstellingen. Eind 1999 voltooide deze eerste lichting de tweejarige opleiding en werden degenen die de opleiding met goed gevolg hadden doorlopen, na het inzenden van hun getuigschrift, ingeschreven in het overheidsregister van GZ-psychologen dat in april 1998 was geopend.