Op de drempel van dakloosheid

Armoede en schuldenproblematiek zijn niet hetzelfde. We spreken over armoede wanneer mensen leven onder de lage-inkomensgrens en niet de financiële mogelijkheden hebben om in de minimaal noodzakelijke kosten van hun bestaan te voorzien, zoals (gezond) voedsel, tandartskosten of adequate huisvesting. Mensen met schulden leven vaak in armoede doordat ze door de afbetaling van die schulden te weinig geld overhouden. Maar niet iedereen in armoede heeft ook schulden. Wel kennen mensen in armoede meestal ook geldzorgen, omdat ze ieder dubbeltje moeten omdraaien en niet kunnen sparen voor grote aankopen.

Nederland telde op 1 oktober 2021 ruim 620.000 huishoudens met geregistreerde problematische schulden [1], dat wil zeggen dat het op basis van hun financiële situatie niet te verwachten is dat ze hun schulden binnen drie jaar kunnen terugbetalen. Meer dan 1 miljoen mensen leven in armoede, onder wie 221.000 kinderen.

De kans op armoede is het grootst onder huishoudens met een bijstandsinkomen of een inkomen via een andere sociale regeling, eenoudergezinnen, alleenstaanden tot aan de AOW-grens en niet-westerse migranten [2]. Jongeren met een lage opleiding en ouderen boven de 80 jaar vormen ook kwetsbare groepen. Ook onder werkenden komt armoede voor. Armoede kan eveneens worden overgedragen van ouder(s) op kind. Kinderen die opgroeien in een omgeving met weinig financiële middelen krijgen het later meestal ook krap. We spreken dan van generatiearmoede.

Mensen in armoede maken lang niet altijd gebruik van alle regelingen en voorzieningen waar ze recht op hebben [3]. Ze weten niet altijd van de mogelijke aanvullingen op het inkomen, toeslagen, kwijtscheldingen en minimaregelingen, en het is lastig die digitaal aan te vragen. Ook zijn mensen terughoudend geworden om een beroep te doen op voorzieningen, uit angst fouten te maken en later alsnog de rekening gepresenteerd te krijgen. De afstand tot de overheid is groot en er is een gebrek aan vertrouwen.

Het lage minimumloon, het complexe toeslagensysteem, de stijgende energieprijzen, de hoge inflatie en de ingewikkelde wet- en regelgeving zorgen ervoor dat mensen met een inkomen rond het minimum structureel financieel op de rand van de afgrond balanceren. Het is onmogelijk om te sparen voor tegenvallers, waardoor er maar weinig nodig is om in een schuldengat te vallen.

Armoede kan leiden tot schulden, maar ook door life events als scheiding, het overlijden van een partner, ziekte of gezinsuitbreiding neemt het risico op schulden toe. Voor jongeren vormen de overgang van 18- naar 18+ en het op zichzelf gaan wonen een risico. Mensen kunnen ook in de financiële problemen komen door (een combinatie van) psychische problemen, verslaving, gedragsproblemen, laaggeletterdheid of verstandelijke beperkingen.

Geldzorgen komen zelden alleen, maar doen zich vaak voor in combinatie met een slechtere mentale en lichamelijke gezondheid en minder welzijn [4]. Daar komt bij dat huishoudens met geregistreerde problematische schulden relatief vaker een lager opleidingsniveau hebben, wat de levensverwachting en de gezonde levensjaren van mensen negatief beïnvloedt. Het verschil in levensverwachting tussen hoog- en laagopgeleiden in Nederland is groot: over de periode 2011–2014 was dit verschil 6,3 jaar. Het verschil in gezonde levensjaren is nog groter: laagopgeleide mannen leefden in dezelfde periode 18,7 jaar korter in goede gezondheid dan hoogopgeleide mannen. Voor vrouwen was dit verschil 19 jaar [5]. Armoede en schulden zorgen ook voor een verminderde maatschappelijke participatie en een sociaal isolement, en zetten kinderen langdurig op achterstand.

Er is nog een ander groot gevaar: geldzorgen veroorzaken grote stress, die maakt dat mensen anders gaan handelen dan ze normaal zouden doen. Door de dynamiek van geldzorgen nemen mensen vaak beslissingen die op de korte termijn verstandig lijken, maar dat op de lange termijn niet zijn. De verhoogde mentale belasting zorgt ervoor dat een aantal belangrijke cognitieve controleprocessen – de zogenaamde executieve functies – minder goed functioneren. Dit zorgt ervoor dat ze gemiddeld genomen meer bij de dag gaan leven, meer moeite hebben om in actie te komen en minder goed in staat zijn om hun emoties te reguleren. Ook werkt aanhoudende stress stevig door op het immuunsysteem, wat zorgt voor gezondheidsproblemen. Het is een vicieuze cirkel: geldzorgen zorgen voor stress, stress maakt dat ze minder goed kunnen omgaan met de uitdagingen die er liggen, stress maakt ziek en dat leidt tot meer geldzorgen. Door chronische stress zijn mensen in hulpverleningstrajecten lang niet altijd in staat om te doen wat nodig is. Stress ondermijnt doelgericht gedrag: mensen worden minder goed in dat wat nodig is om de problematiek achter hen te laten. Het wegnemen van geldstress is dan ook belangrijk als er gewerkt wordt aan een langdurige oplossing voor financiële problemen.

Het is niet altijd zichtbaar wie er geldzorgen hebben: uit schaamte of schuldgevoel houden veel mensen dit liever stil. Ook voor professionals blijft veel armoede verborgen. Wijkteammedewerkers en schuldhulpverleners hebben weinig zicht op mensen met inkomen uit werk die moeite hebben met rondkomen. Uit cijfers van de NVVK blijkt dat in 2021 ruim 78.000 huishoudens zich bij de schuldhulpverlening meldden. Een groot deel van de mensen die hulp bij hun financiële problemen nodig hebben, krijgt dus geen ondersteuning. Standaardoplossingen vanuit gemeentelijke schuldhulpverlening en wet- en regelgeving sluiten niet aan op de complexiteit van de problemen [6]. Het systeem van gemeentelijke schuldhulp is begrensd in de hulp die het kan bieden aan mensen in uitermate kwetsbare omstandigheden.

Financiële problemen zijn de belangrijkste aanleiding voor mensen om bij de maatschappelijke opvang aan te kloppen [7]. Bij instroom in de opvang, ook in de vrouwenopvang en beschermd wonen, ontbreekt het vaak aan overzicht in de aard en de omvang van de schulden. Vervolgens duurt het dikwijls lang voor er overzicht is over de financiën en er een uitkering aangevraagd is. Intussen kunnen de schulden flink oplopen. Tegelijkertijd ontvangen cliënten relatief weinig ondersteuning bij financiële zaken. Deze raken vaak overschaduwd door de veelheid van andere, uiterst complexe problemen. Voor mensen in de opvang is het moeilijk om hulp te krijgen bij hun schulden. Zij worden geregeld geweigerd omdat ze mogelijk nog gaan verhuizen naar een andere gemeente of een instabiele financiële situatie hebben. Tegelijkertijd staan de schulden en de beperkte toegankelijkheid tot de schuldhulpverlening de uitstroom uit de opvang en het herstel van mensen flink in de weg. Daarbij komt dat mensen die uitstromen voor behoorlijke kosten komen te staan, bijvoorbeeld voor het betalen van een borg voor het afsluiten van huur en energiecontracten, woninginrichting en energiekosten. Een nieuwe start betekent voor velen meteen een nieuwe schuld.

Wanneer mensen het overzicht over hun financiën kwijt zijn en er problematische schulden zijn ontstaan, is het essentieel dat ze specialistische hulp ontvangen en er maatwerk plaatsvindt. Valente, de branchevereniging voor participatie, begeleiding en veilige opvang, heeft de e‑learning Begeleiding in geld ontwikkeld, waarmee begeleiders in de opvang, vrouwenopvang, beschermd wonen en ambulant begeleiders getraind worden om cliënten ook op financieel gebied effectief te ondersteunen [8]. Bij uitstroom en na afloop van de opvang blijft de financiële situatie van cliënten kwetsbaar en zijn lang niet alle geldzorgen weggenomen. Dat pleit voor nazorg, bijvoorbeeld in de vorm van budgetbeheer of een financieel vrijwilliger.

Voor mensen die in chronische stress leven, bijvoorbeeld wanneer ze geldzorgen en schulden hebben, is het ongeacht de oorzaak van belang dat er rekening wordt gehouden met de stress en de gevolgen die deze voor hun functioneren heeft.

Inmiddels is er ook in Nederland steeds meer aandacht voor het zogenaamde stress-sensitief werken [9]. Dienstverlening binnen het sociale domein wordt effectiever als daarbij wordt gecompenseerd voor het verlies aan executieve functies en als er aandacht is voor activering van klanten. Activering vindt bijvoorbeeld plaats door klanten te ondersteunen bij het behalen van doelen die door de klanten zelf zijn gekozen en door het opdelen van de doelen in kleine stappen.

Het oplossen van armoede begint bij het versterken van de koopkracht en toeleiding naar de arbeidsmarkt. Als ze gaan werken kunnen mensen er nu door verlies van toeslagen en aanvullingen financieel op achteruit gaan. Door het minimumloon verder te verhogen, het toeslagenstelsel te hervormen en gemeenten de financiële middelen te geven het minimabeleid uit te breiden en de bekendheid te vergroten, kan dit voorkomen worden. Hierbij zal er ook aandacht moeten zijn voor het wegnemen van drempels die mensen nu ervaren om gebruik te maken van regelingen, bijvoorbeeld door het koppelen en automatisch toekennen van regelingen.

Gemeenten moeten bovendien de financiële mogelijkheden krijgen om echt maatwerk te bieden, bijvoorbeeld door het inkomen aan te vullen wanneer iemand in de schuldhulpverlening tekortkomt of door mensen die (weer) zelfstandig gaan wonen de eerste maanden financieel te ondersteunen. We zien de laatste jaren al verschillende mooie initiatieven gericht op maatwerk en het wegnemen van schuldenstress. Zo zijn er in sommige gemeenten maatwerkbudgetten, waarmee een obstakel dat werk of schuldhulpverlening in de weg staat, snel kan worden weggenomen. Ook werken steeds meer gemeenten met schuldsanering, waarbij de schulden worden afgekocht en de schuldenaar alleen nog het krediet bij de gemeente hoeft af te lossen.

Meer aandacht voor geldzorgen is noodzakelijk. Hierbij moet er gekeken worden naar de mensen die nu problemen ervaren, maar ook naar kinderen in armoede en intergenerationele armoede. Door nu een focus te leggen op de kinderen kunnen we de cirkel van armoede proberen te doorbreken. Dat het aantal mensen met problematische schulden toeneemt onderstreept het belang van een visie en een brede aanpak van de (preventie van) schulden en armoede.

Schulden zijn een complex probleem en de oplossing is niet minder gecompliceerd. Economische, maatschappelijke, psychische, intergenerationele en gezondheidsfactoren vormen een keten die mensen gegijzeld kan houden in schuld óf voor een gezamenlijke oplossing kan zorgen.

Het is van belang de belevingswereld en ondersteuningsbehoefte van de cliënt als uitgangspunt te nemen. Dit kan door het inzetten van preventie, stress-sensitief werken en een integrale (holistische) aanpak. Huisuitzetting door schulden moet ten alle tijden voorkomen worden. Dit kan door maatwerk te leveren. Dat vormt de basis van waaruit alle professionals in het sociaal domein met de burger het contact aangaan. Alleen op deze manier kunnen we bestaanszekerheid waarborgen.