4. De vertaling van theoretische, antropologische inzichten naar de verpleegkundige beroepsuitoefening

De hier voorliggende studie werd uiteengezet op het Symposium: ‘Een andere benadering van epigastrische klachten’, georganiseerd door de Wetenschappelijke Vereniging van Vlaamse huisartsen, te Leuven op 10 september 1983. Deze studie werd ter discussie voortgebracht op de Nederlands-Vlaamse Interstavendagen van de Universitaire Huisartsinstituten, aan de Universitaire Instelling te Antwerpen, op 11 en 12 november 1983. Een licht gewijzigde versie van deze tekst verschijnt in: Degryse, 1984.

De semantische benadering in de antropologie die wij op het oog hebben, is gegroeid uit de fenomenologie, het Franse structuralisme, de taaldaden en generatieve semantiek, en de praxiologie van Bourdieu (1972, 1980). Voor een genuanceerde behandeling van dit perspectief en van de zogenaamde drieveldenbenadering wordt verwezen naar Devisch (1983a, 1984; ter perse a) en Devisch & Vervaeck (ms.).

De problematiek van het onderzoek is gegroeid uit mijn antropologisch veldwerk bij de Yaka van Zaïre (1972-74), uit het onderzoek aan de Afdeling voor Sociale en Culturele Antropologie (KU Leuven) omtrent de relaties tussen symbool en symptoom (cf. Devisch, 1983a, 1983b, 1984; Devisch & Vervaeck ms.; E. Huyghe, 1984), en uit mijn onderzoekingen in samenwerking met de ‘Medisch-Antropologische Werkgroep’ (onder leiding van A. Gailly en mezelf; p/a Centrum voor Welzijnszorg Laken-Brussel). Deze laatste betreffen de studie van psychosomatische klachten bij patiënten van verschillende etnische afkomst. Ik dank de leden voor deze verrijkende samenwerking: dr. Jan Degryse en dr. Louis Ferrant (huisartsen), dr. Guido Verdee (psychiater), Philip Hermans en Antoine Gailly (psychologen-antropologen), en dr. Johan Leman (antropoloog). Sinds 1982 ben ik als Erkend Wetenschappelijk Medewerker aan het Departement Geneeskunde van de Universitaire Instelling Antwerpen werkzaam. In samenwerking met de ‘Werkgroep Mensbeeld’ aan het UIA-Huisartsinstituut onder leiding van prof. Hugo Janssens, en bestaande uit huisartsen en een psychologe (allen met een academische leer- opdracht) wordt een holistische benadering nagestreefd in het bijzonder met betrekking tot maagklachten en -aandoeningen en geassocieerde klachten bij Vlaamse patiënten. Vele inzichten die in deze tekst worden gebracht hebben gestalte gekregen in maandelijkse seminaria van deze Werkgroep: verschillende casussen, met inbegrip van de arts-patiëntrelatie, werden er op een diepgaande wijze geanalyseerd; de vernieuwde therapeutische aanpak werd er tevens na termijn bespro- ken. Voor de uitvoerige klinische informatie ten behoeve van deze studie dank ik in het bijzonder dr. Jan Degryse, dr. Louis Ferrant, dr. Remi Maes, dr. Leo Schillemans en dr. Hugo Stuer, in wiens gezelschap ik tal van patiënten ontmoet heb op de praktijk of aan huis. Na deze exploratorische fase zal, ter validering, een controlegroep worden geobserveerd van niet- maaglijders die nochtans trekken gemeen hebben met maaglijders. Voor hun waardevolle aanmerkingen bij een eerste versie van de voorliggende studie dank ik de reeds vernoemde leden van beide Werkgroepen, alsmede prof. Ellen Corin, dr. Bernard Huyghe, prof. Essedik Jeddi, dr. Wauthier de Mahieu, dra. Eva Titus, prof. H.B.M. Murphy, prof. Antoon Vergote en drs. Bart Vervaeck. De auteur alleen draagt de verantwoordelijkheid voor de hier voorliggende tekst.

Het ‘complementaristisch’ perspectief blijft voorlopig nog buiten ons bestek, waarbij de culturele lichaamssymboliek en - symptomatiek zou besproken worden in het licht van de bevindingen die men op het individuele psychodynamische vlak heeft opgedaan (zie Huyghe, 1984; ter perse).

Omwille van onze belangstelling voor de multi-dimensionele interrelatering van het lichamelijke, sociale en culturele vlak, verschilt onze benadering wezenlijk van de zogenaamde Amerikaanse ‘Ik’-psychologie die in bepaalde cognitieve en systeemgerichte benaderingen en therapieën de aandacht doet richten op wat de opbouw van een sterk autonoom ik bevordert. De voorgestelde semantisch-antropologische benadering daarentegen ziet het subject als stichter van betekenisvolheid in een wederkerigheid met andere subjecten; deze betekenisgeving wordt mede bepaald door impliciete referentiekaders (zoals de noden, normen, projecten en affecten van afwezige, zelfs overleden familieleden), alsmede door een dwingende, niet-bewust gekende lichaamsorde die de verschillende vormen van overschrijding van de lichaamsgrenzen op een cultuurgebonden wijze reguleert. De semantisch-antropologische benadering verschilt tevens wezenlijk van Groddeck (1971). Groddeck stelt de eenheid van het psychosoma voorop door aan het lichaam een organisch vermogen toe te schrijven dat in staat is om aan de levenskracht (Das Es) symbolische uitdrukking te geven. Volgens Groddeck is het symptoom een gezondheidsreactie: het is een symbolische creatie die een dwangkarakter vertoont en daarom een mislukte metaforisatie is. In onze benadering is symbolisatie niet gedetermineerd door een organisch doch eerder door een metaforisch vermogen.

Erkennen we bovendien dat de profielen nog te summatief zijn: er wordt bijvoorbeeld onvoldoende onderscheid gemaakt tussen denken en voelen, morele waarden en ideologische of klasse-gebonden variabelen. Tevens dient er rekening gehouden te worden met meerdere structurele aspecten in het familiesysteem (zoals het spel van openheid of geslotenheid, gelijkheid of hiërarchie tussen de partners, de ouders/kinderen), en in de relatie van de gezinsleden met andere ruimtes of netwerken van intense uitwisseling, zoals in arbeids-, consumptie-, of ontspanningsverband, of in de context van hun levensbeschouwing. In het bestek van onze globale, exploratorische studie is het onmogelijk om de verschillende hypothesen afzonderlijk te behandelen. Ze werden elk afzonderlijk, hoewel voor andere populaties, toegepast in vroegere studies: zie Devisch, 1983a, b, c, 1984; ter perse; Devisch & Vervaeck, ms.; Gailly & Devisch, ter perse; Gailly, Devisch & Corveleyn, ter perse.

De term implosie biedt een actiever beeld dan de term depressie die meer op het psychologisch effect slaat. In contrast met explosie duidt de term implosie op een ineenstorting, op een inwaarts verwordingsproces, of preciezer gezegd, op een aantrekking zoals van iemands levenskracht of iemands betekenis in het familiebestel naar een punt van geleidelijke zelfvernietiging onder de vorm van een tumor ofwel van een identiteitsverlies in de aliënerende familiekring. We danken deze term aan Bart Vervaeck die ons op het spoor bracht van het gebruik van deze term in de literatuur en in de literatuurstudie (Vervaeck, ter perse).

Aan patiënt B wordt een uitvoeriger studie gewijd door Maes & Devisch, 1984.

Voor een gedetailleerde observatie van een Turkse patiënte, zie Gailly, Devisch & Corveleyn, ter perse.

Een Turkse casus werd besproken in: Gailly & Devisch, ter perse.

In welke mate het maaglijden en de hele lichaamsexpressie bij bepaalde patiënten met dit profiel te maken heeft met een gesomatiseerde schuldneurose, valt buiten ons antropologisch bestek.

Van hieruit kan een wederzijds verrijkende verbinding tot stand gebracht worden met het socio-analytisch perspectief dat ook lichaamsbetrokken fenomenen (bijv. de ‘morbidite’) verbindt met het globalere sociale en culturele systeem dat invloed heeft op de leefwereld en lichaamsbeleving van de patiënten, zelfs vanaf de geboorte (cf. Jeddi, 1982; 28 e.v.) De nog tentatieve therapeutische toepassing van de voorgestelde antropologische kijk op maagklachten wordt geschetst in het laatste deel van de studies van Ferrant & Leman (1983), Gailly (1983), Maes & Devisch (1984).