Slaapdeprivatie in de vroege tienerjaren als voorspeller voor psychosociale problemen op 15- tot 16-jarige leeftijd bij Nederlandse jongeren

Psychosociale problematiek onder jongeren is een groeiend probleem in Nederland en gaat gepaard met een forse vermindering van kwaliteit van leven voor de jongeren en aanzienlijke participatieve en financiële consequenties voor de maatschappij [1]. In Nederland rapporteert 16% van de jongeren tussen de 11 en 16 jaar psychosociale problemen, zoals emotionele, gedrags- of sociale problemen [1]. Uit onderzoek is gebleken dat psychosociale problemen tijdens de jeugd voorspellend zijn voor psychosociale en psychiatrische problemen in de volwassenheid, het volgen van een lagere opleiding en een verhoogde kans op suïcide [1]. Het vroegtijdig opsporen en aanpakken van risicofactoren zou daarom verbetering kunnen opleveren voor de maatschappelijke participatie van de jongere. Daarnaast zullen als gevolg van preventie ook de hoge maatschappelijke kosten van de zorg gedurende het leven van deze jongere dalen.

Zowel in de praktijk als in de literatuur valt het op dat psychosociale problemen vaak gelijktijdig voorkomen met slaapproblemen [2‐4]. Uit een Pools onderzoek kwam naar voren dat er bij 73% van de kinderen met depressie sprake was van insomnia – bij kinderen met een angststoornis was dat zelfs 88% [2]. Het is momenteel niet duidelijk of slaapproblematiek leidt tot psychosociale problemen of dat psychosociale problemen de veroorzaker zijn van slaapproblematiek. Wetenschappelijke onderzoeken onder kinderen en adolescenten laten een sterker verband zien van slaapproblemen met angst, depressie en externaliserende problemen dan omgekeerd [3, 5‐7].

In de literatuur worden verschillende beschrijvingen en meetmethoden gebruikt voor het in kaart brengen van slaapproblematiek [8]. Veel beschreven vormen van slaapproblemen zijn insomnia en slaapdeprivatie. In de DSM‑5 (diagnostische en statistische handleiding van psychische stoornissen) wordt insomnia beschreven als een slaapstoornis die bestaat uit chronisch moeilijk slapen, inslapen of doorslapen en die zowel betrekking heeft op de ervaren kwaliteit als de kwantiteit van slaap. Slaapdeprivatie wordt door de National Sleep Foundation (NSF) beschreven als een kortere slaapduur dan voor de leeftijd wenselijk is, gedurende een bepaalde periode. Insomnia en slaapdeprivatie worden meestal gemeten met vragenlijsten, waarin gevraagd wordt naar de ervaren slaapkwaliteit en slaapduur.

In de internationale literatuur worden insomnia en slaapdeprivatie in verband gebracht met een twee- tot vijfmaal verhoogd risico op het ontwikkelen van depressie en depressieve symptomen bij adolescenten [8‐11]. Geslacht lijkt het effect van slaapproblematiek op psychosociale problemen te beïnvloeden [12, 13], maar de resultaten zijn inconsistent. Recent longitudinaal onderzoek in Brazilië liet zien dat een kortere slaapduur bij meisjes voorspellend is voor het ontwikkelen van psychische problematiek [12]. Bij jongens werd daarentegen alleen een verband gevonden tussen een langere slaapduur en een vermindering van psychische problemen [12]. Een groot longitudinaal cohortonderzoek uit 2019 in Noorwegen liet zien dat een kortere slaapduur bij 6‑ tot 8‑jarigen voorspellend was voor de aanwezigheid van emotionele problemen twee jaar later [13]. Daarnaast voorspelde een kortere slaapduur bij jongens van 8 tot 10 jaar de aanwezigheid van gedragsproblemen twee jaar later, een verband dat bij meisjes niet aanwezig was [13].

Voor zover wij weten is er nog niet eerder longitudinaal onderzoek verricht naar het verband tussen slaapduur in de vroege tienerjaren en psychosociale problemen op 15- en 16-jarige leeftijd. Daarnaast is het onduidelijk hoe de Nederlandse tienerpopulatie zich op deze thema’s verhoudt tot de Aziatische, Amerikaanse en Scandinavische populaties, waar andere prestatienormen, cultuur en normen rond slaap gelden. We hebben onderzocht in welke mate slaapdeprivatie op de leeftijd van 11 tot 12 jaar voorspellend is voor psychosociale problemen rond de leeftijd van 15 tot 16 jaar in de Nederlandse populatie. Tevens hebben we geëxploreerd of dit verband geslachtsafhankelijk is. Indien slaapdeprivatie in de vroege tienerjaren een voorspeller zou blijken te zijn voor psychosociale problemen bij jongeren gedurende de latere tienertijd, kunnen hier specifieke preventie- en interventieprogramma’s voor worden ontwikkeld om de zorg rond deze kwetsbare en groeiende doelgroep te optimaliseren, en ernstige morbiditeit en zelfs mortaliteit te voorkomen.

Voor dit longitudinale cohortonderzoek is gebruikgemaakt van data van het Amsterdam Born Children and their Development (ABCD)-onderzoek. Het ABCD-onderzoek is een multi-etnisch geboortecohortonderzoek dat in 2003 gestart is en waarin 8.000 kinderen van de vroege zwangerschap tot de volwassenheid worden gevolgd [14]. Alle procedures van het ABCD-onderzoek zijn goedgekeurd door de Centrale Commissie Mensgebonden onderzoek (CCMO) in Nederland, de medisch-ethische toetsingscommissies van alle deelnemende Amsterdamse ziekenhuizen en de Registratiecommissie van de gemeente Amsterdam. In dit onderzoek is gebruikgemaakt van data uit fase 4 (leeftijd 11–12 jaar) en fase 5 (leeftijd 15–16 jaar) van het onderzoek. Zowel de ouder als de jongere heeft informed consent gegeven.

In het huidige onderzoek hebben we onderzocht in welke mate slaapdeprivatie op de leeftijd van 11 tot 12 jaar voorspellend is voor de aanwezigheid van psychosociale problemen rond de leeftijd van 15 tot 16 jaar. Rekening houdend met diverse kenmerken van de jongere en het gezin waarin de jongere opgroeit, bleek er een positief verband te zijn tussen slaapdeprivatie in de vroege tienerjaren en psychosociale problemen in de vroege adolescentie. Jongeren met slaapdeprivatie op 11- tot 12-jarige leeftijd hadden een tweemaal zo grote kans op het hebben van psychosociale problemen op 15- tot 16-jarige leeftijd, vergeleken met jongeren zonder slaapdeprivatie. We vonden geen aanwijzingen van een geslachtsafhankelijk verband.

Voor de interpretatie van deze resultaten moet rekening worden gehouden met enkele methodische aspecten. De dataverzameling van fase 5 van het ABCD-onderzoek heeft plaatsgevonden van oktober 2019 tot september 2020. Een klein deel van de verzameling heeft plaatsgevonden tijdens de coronapandemie en lockdown. Op dit moment is de aanname dat psychosociale problemen, in het bijzonder stress, angst en somberheid, onder jongeren tot 25 jaar door de coronapandemie zijn toegenomen tot wel 74% [17]. Bij kinderen tussen de 8 en 18 jaar is een stijging waargenomen van 15% voor angstklachten en 10% voor gevoelens van somberheid [17]. De prevalentie van psychosociale problemen in onze onderzoeksgroep (12,6%) ligt lager dan het gerapporteerde Nederlandse cijfer van voor de coronapandemie (16%) [1]. Het lage prevalentiecijfer van psychosociale problemen binnen onze onderzoeksgroep en de afname van de vragenlijsten die grotendeels voor de lockdown plaatsgevonden heeft, doet vermoeden dat het gevonden verband tussen slaapdeprivatie en psychosociale problemen minimaal beïnvloed zal zijn door de coronapandemie.

In ons onderzoek was er slechts bij 4,4% (n = 52) van de jongeren sprake van slaapdeprivatie op de leeftijd van 11 tot 12 jaar. Dit percentage is aanzienlijk lager dan de 25–62% beschreven in de (inter)nationale literatuur voor slaapproblemen en 25–34,3% voor slaapdeprivatie [2, 5, 9, 12, 18]. In dit onderzoek is gekeken naar slaapdeprivatie en zijn er geen andere aspecten van slaapkwaliteit meegenomen. Het grote verschil in prevalentiecijfer tussen ons onderzoek en de (inter)nationale literatuur lijkt niet te verklaren te zijn door de manier van dataverzamelen, aangezien in alle gevallen gebruikgemaakt is van retrospectieve oudervragenlijsten [5, 19, 20]. Het blijft echter wel de vraag hoeveel zicht ouders hebben op de daadwerkelijke slaapduur van hun kind en wat de relatie hiermee is met de slaapbehoefte. In onze vragenlijst is gevraagd naar de gemiddelde slaapduur op een doordeweekse dag en een weekenddag. Er is geen informatie bekend over de periode dat de slaapdeprivatie heeft bestaan. Daarnaast heeft er vertekening plaatsgevonden door de overrepresentatie van autochtone jongeren met een hoog onderwijsniveau, afkomstig uit hoogopgeleide gezinnen met een goede financiële situatie. Al deze factoren hangen namelijk samen met minder psychosociale problemen, en drie factoren, met uitzondering van het opleidingsniveau van de ouder, houden ook verband met minder slaapproblematiek [1, 5, 16]. Deze overrepresentatie heeft waarschijnlijk ook geleid tot een relatief klein aantal jongeren dat verhoogde scores op de subschalen had, waardoor interpretatie van deze resultaten de nodige voorzichtigheid vereist.

Omdat we het gevonden verband tussen slaapdeprivatie en psychosociale problemen nader wilden onderzoeken, hebben we twee extra analyses verricht. Om een beter beeld te krijgen van de richting van het verband – of slaapdeprivatie over de tijd daadwerkelijk leidt tot de ontwikkeling van psychosociale problemen – hebben we een sensitiviteitsanalyse verricht waarbij jongeren met een reeds verhoogde SDQ-score op 11- tot 12-jarige leeftijd werden geëxcludeerd. Bij deze analyse was de OR voor het ontwikkelen van psychosociale problemen bij eerdere slaapdeprivatie 2,58. Slaapdeprivatie lijkt dus voorspellend te zijn voor het ontwikkelen van psychosociale problemen, wat in lijn is met de literatuur over de relatie tussen slaap en psychische problematiek, angst en depressie [6‐8, 11‐13]. Het precieze mechanisme achter de invloed van psychische gezondheid door slaapdeprivatie is niet volledig bekend. De literatuur suggereert dat verminderde slaapkwantiteit en -kwaliteit verstoring geven in de prefrontale cortex en amygdala, waardoor processen rond de executieve functies worden verstoord [7, 21]. Hierdoor is het lastiger om cognities en emoties te controleren, wat het risico op het ontwikkelen van internaliserende problemen verhoogt [7].

Tot slot hebben we een lineaire regressieanalyse uitgevoerd met de continue data van zowel slaapduur als SDQ, waarbij voor de subschaal emotionele problemen een negatief significant verband werd aangetoond voor het aantal slaapuren. De uitkomst van deze analyse bevestigde het eerder gevonden verband tussen slaapdeprivatie en psychosociale problemen en wees erop dat er in een grotere steekproef wellicht ook een verband zou kunnen bestaan tussen slaapdeprivatie en de aanwezigheid van specifieke emotionele problemen, zoals eerder ook is gevonden [13].

In internationaal onderzoek zijn verbanden gevonden tussen slaapproblemen en een verminderde aandacht, een toename van externaliserende problemen en impulsiviteit, en executievefunctieproblemen [2, 6, 7, 22]. Omdat gevalideerde Nederlandse afkapwaarden voor de subschalen hyperactiviteit en problemen met leeftijdgenoten ontbreken, hebben we deze subschalen niet meegenomen in ons onderzoek. Preliminaire analyses van deze data suggereerden echter dat de gevonden samenhang tussen slaapdeprivatie en de totale SDQ-score in deze onderzoeksgroep geen verband lijkt te houden met de buiten beschouwing gelaten subschalen hyperactiviteit en problemen met leeftijdgenoten.

Mogelijk is het gevonden verband tussen slaapdeprivatie en psychosociale problemen in onze onderzoekspopulatie anders qua omvang in de populatie van algemene jongeren. In dit onderzoek is door loss of follow up een vrij homogene onderzoeksgroep ontstaan. Er is sprake van een overrepresentatie van autochtone jongeren met een hoog onderwijsniveau, afkomstig uit hoogopgeleide huishoudens met een goede financiële situatie. Deze achtergrondkenmerken hangen eerder samen met een lagere prevalentie van zowel slaapdeprivatie als psychosociale problemen [1, 5, 16]. Het huidige onderzoek zou moeten worden herhaald in een meer representatieve steekproef uit de Nederlandse bevolking, waarin adolescenten uit gezinnen met een lagere SES en lager opleidingsniveau beter vertegenwoordigd zijn. Er zal dan waarschijnlijk sprake zijn van hogere prevalentiecijfers voor zowel slaapdeprivatie als psychosociale problemen en een sterker verband tussen beide.

Gezien onze onderzoeksbevindingen lijkt slaapdeprivatie in de vroege tienerjaren een voorspeller te zijn voor psychosociale problemen bij jongeren gedurende de vroege adolescentie. Alvorens de vertaalslag naar landelijke preventieprogramma’s kan worden gemaakt, is verder onderzoek nodig met een grotere en meer diverse onderzoekspopulatie. Desondanks kunnen we uit dit onderzoek opmaken dat het nodig is om tijdens individuele gesprekken, zoals het preventieve contactmoment van de jeugdgezondheidszorg rond 10 jaar, aandacht te besteden aan slaapproblemen en slaapduur. Goede voorlichting, signalering en advisering rond slaap vergroten de kans op een gezonde psychische ontwikkeling.

In het huidige onderzoek vonden we een statistisch significant positief verband tussen slaapdeprivatie op de leeftijd van 11 tot 12 jaar en de aanwezigheid van psychosociale problemen op de leeftijd van 15 tot 16 jaar. Onze longitudinale resultaten laten zien dat slaapdeprivatie voorspellend lijkt te zijn voor de ontwikkeling van psychosociale problemen over de tijd. Daarom is het aan te raden om in de spreekkamer meer aandacht te besteden aan slaapproblemen en slaapduur. Zowel voor het signaleren van slaapproblematiek als voor het begeleiden bij en adviseren over leeftijdsadequate slaapduur moet ruimte gemaakt worden. Op deze manier kunnen we jongeren de beste kans op een gezonde ontwikkeling geven.