Landelijk gezondheidsonderzoek bij rampen

Bij de organisatie van crisisbeheersing bij rampen en andere crises wordt uitgegaan van lokale capaciteit en regie. Als het gaat om het volgen van de gezondheidsgevolgen en risico’s over de tijd, ligt dit niet anders. ‘Gezondheidsonderzoek bij rampen’ of kortweg ‘GOR’ is geënt op het verkrijgen van goed inzicht in gezondheid(srisico’s) en veranderingen die optreden in de grillige tijdlijn van een ramp. Deze informatie is onmisbaar voor beleidsmakers en professionals. De publieke gezondheidsorganisatie, inclusief GOR, is in Nederland regionaal georganiseerd. De huidige crisis vergt echter een bovenregionale aanpak, ook als het gaat om het onderzoeken van de gezondheidsgevolgen. Daarom heeft het Netwerk GOR-COVID-19 het initiatief genomen tot een landelijk monitoringsprogramma om de gezondheidsgevolgen (mentaal en fysiek) van de coronacrisis op een geharmoniseerde wijze te volgen. Het Netwerk GOR-COVID-19 bestaat uit GGD GHOR Nederland (namens de GGD’en), RIVM, Nivel en ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum. De ‘integrale Gezondheidsmonitor COVID-19’ – GOR op lokaal, regionaal en landelijk niveau, waarbij verschillende typen databronnen bijeengebracht worden – heeft een looptijd van vijf jaar (2021–2025). Het project wordt gefinancierd door het ministerie van VWS en krijgt subsidie van ZonMw. In deze bijdrage beschrijven we de doelstellingen, achtergrond en opzet van deze gezondheidsmonitor.

De wereldwijde COVID-19-pandemie houdt sinds maart 2020 ook Nederland in zijn greep. De pandemie heeft een groot beroep gedaan op de zorgcapaciteit en resulteerde in een serie maatregelen gericht op beheersing van de uitbraak. De samenleving ging op slot: men bleef thuis, hield afstand en bijna alle openbare gelegenheden – inclusief scholen – werden een tijd lang gesloten. Op het moment van schrijven (oktober 2021) heeft de pandemie in Nederland geleid tot bijna 1,8 miljoen bevestigde besmettingen, en ruim 18,000 geregistreerde dodelijke coronaslachtoffers [1]. Waarschijnlijk liggen deze cijfers in werkelijkheid hoger, omdat niet iedereen getest is en niet ieder overlijden als gevolg van het coronavirus als zodanig bij de GGD gemeld wordt.

Naast geïnfecteerde personen zijn ook veel mensen indirect getroffen door de coronacrisis – de coronacrisis raakt de samenleving als geheel. De directe en indirecte gevolgen van het virus en de maatregelen die genomen worden om verspreiding van het virus te voorkomen vormen een mogelijke bedreiging voor de gezondheid en het welzijn van de bevolking op zowel korte als lange termijn.

Allerlei gezondheidseffecten van infectie(s) met het COVID-19 virus en maatregelen die zijn genomen zijn direct waarneembaar. In de eerste plaats geldt dit voor mensen die na infectie milde of ernstige klachten ontwikkelen, soms zo ernstig dat een ziekenhuisopname of zelfs overlijden volgt. Een ander deel van deze mensen houdt na besmetting langdurige lichamelijke klachten en vermoeidheid. Ook zijn er mensen die met serieuze – niet aan COVID-19 gerelateerde – klachten de weg naar zorg niet of later hebben gevonden, omdat de zorg zich een periode primair heeft gericht op COVID-19-patiënten. Daarnaast zijn er mensen die kampen met mentale problemen veroorzaakt of bestendigd door de pandemie [2, 3]. Uiteindelijk is de gehele bevolking, ook degenen zonder directe zorgvraag, geraakt door de genomen maatregelen. Bovendien verwachten experts negatieve gezondheidseffecten van chronische stress en onzekerheid door de duur van de crisis, al dan niet versterkt door overheidsmaatregelen. Deze negatieve effecten kunnen bovendien toenemen door toekomstige ontwikkelingen – nieuwe besmettingsgolven, verlies van werk en inkomen, economische recessie, sociale deprivatie, minder beweging, verschraling van het maatschappelijk leven of onvrede over het overheidsbeleid [4‐6]. Het is voorstelbaar dat deze effecten specifieke groepen burgers die al kwetsbaar waren extra hard raken. Dit kan leiden tot een versterking van sociaaleconomische gezondheidsverschillen [7].

Om de gezondheidseffecten van deze crisis op verschillende groepen in verschillende fasen zoveel mogelijk te beperken is informatie nodig voor beleid en praktijk. Een goede beeld- en oordeelsvorming over welke zorg nodig is en waar versterking van de zorgcapaciteit en -organisatie gewenst is kan hier richting aan geven [8]. Hiervoor zijn inzicht in en overzicht van de gezondheidseffecten in brede zin onmisbaar. Die gedachte ligt ten grondslag aan de eerder beschreven crisistaak GOR. GOR, een wettelijke taak beschreven in de Wet publieke gezondheid (Wpg, artikel 2, lid 1 Besluit publieke gezondheid), omvat onderzoek naar de psychische en fysieke gezondheid en naar zorg- en ondersteuningsbehoeften na een crisis of ramp.

GOR kan op verschillende manieren bijdragen aan de gezondheid van getroffenen. In hoofdlijnen zijn vier verschillende doelen te onderscheiden[8, 9]:

Tot nu toe is de ervaring met GOR in Nederland voornamelijk beperkt tot relatief kleinschalige, gelokaliseerde rampen. Het ging vrijwel altijd om ‘flitsrampen’, plotselinge gebeurtenissen met een onmiddellijke nasleep. Zo is gezondheidsonderzoek gestart na de vuurwerkramp in Enschede (2000), de Nieuwjaarsbrand in Volendam (2001), de poldercrash (2009) en de ramp met vlucht MH17 (2014). Het enige voorbeeld van longitudinaal GOR bij een langslepende crisis in Nederland betreft de aardbevingsproblematiek in Groningen [10].

Vanuit de Wpg zijn de gemeenten verantwoordelijk voor het uitvoeren van GOR, in de praktijk is deze taak belegd bij de regionale GGD. De GGD adviseert in de gebruikelijke gang van zaken het bevoegd gezag (meestal de gemeente) – eventueel met ondersteuning van de expertgroep Nazorg van het centrum Gezondheid en Milieu van het RIVM – over het wel of niet uitvoeren van GOR. Na een beslissing door het bevoegd gezag om GOR uit te voeren heeft de GGD een coördinerende rol bij het opzetten en uitvoeren van het onderzoek. Zoals gezegd vergt de huidige crisis vanwege de ingrijpende en landelijke aard van de impact echter een bovenregionale aanpak.

Crisis is kans. Het is een gevleugelde uitspraak. In dit artikel hebben we toegelicht hoe COVID-19 een acute aanleiding vormde om een brede monitoringsaanpak in te richten, die het zowel regionaal als landelijk mogelijk maakt om te anticiperen op gezondheidsrisico’s en ontwikkelingen daarin. Dat betekent dat de komende jaren op verschillende niveaus steeds monitoringsresultaten worden ingebracht in het gesprek tussen wetenschappers, professionals en beleidsmakers (de eerste rapportages gericht op de jeugd worden op dit moment – eind 2021 – opgesteld).

COVID-19 vormde een aanleiding, maar het ligt voor de hand dat de extra instrumenten, metingen en netwerken die tijdens de uitvoering van deze brede gezondheidsmonitor ontstaan, niet alleen ten goede zullen komen aan de GOR-taak in de toekomst, maar ook aan de reguliere gezondheidsmonitoring. Ook deze crisis legt immers bestaande gezondheidsrisico’s en kwetsbaarheden bloot die ook los van deze crisis aandacht verdienen van beleidsmakers en professionals.