COVID-19-vaccinatiebereidheid bij studenten van de Vrije Universiteit te Amsterdam

Sinds 30 december 2019 heeft de COVID-19-pandemie wereldwijd geresulteerd in meer dan 768 miljoen infecties en 6,9 miljoen doden [1]. Het Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus‑2 (SARS-CoV-2) kan onder alle leeftijdsgroepen zowel milde (luchtweg)klachten als langdurige klachten (long COVID), ernstige ziekte en overlijden veroorzaken [2‐4]. De COVID-19-pandemie startte begin 2020, waarbij de focus van het Nederlandse beleid primair op het terugdringen en uiteindelijk voorkomen van transmissie van het virus lag. Deze beginfase werd gekenmerkt door een gebrek aan testmogelijkheden en kennis over de juiste behandelmethoden, met preventieve maatregelen als gevolg, zoals afstand houden, strenge quarantainemaatregelen en lockdowns. De opeenvolgende 2,5 jaar werden maatregelen op- en afgeschaald, naargelang de epidemiologische situatie. Gedurende de pandemie verbeterden de testmogelijkheden, waarna isolatie- en quarantainemaatregelen specifiek golden bij een positieve corona(zelf)test [5]. Ondanks deze ontwikkelingen konden de opgelegde beperkingen nog niet opgeheven worden. Begin 2021 werden in Nederland de eerste vaccins beschikbaar gesteld, die als doel hadden de populatie te beschermen tegen (ernstige) ziekte en de transmissie van het virus terug te dringen, dan wel te stoppen [6]. Om dit te bereiken is het van belang een hoge vaccinatiegraad te realiseren; de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) stelde per land een vaccinatiegraad van 70% vast [7].

De vaccinatiegraad, het gedeelte van de bevolking dat gevaccineerd is, is behalve van de beschikbaarheid van het vaccin en socio-economische factoren, ook afhankelijk van de mate van vaccinatietwijfel (vaccination hesitancy) in de bevolking [8‐10]. De WHO definieert deze twijfel als: ‘the delay in acceptance or refusal of vaccination despite availability of vaccination services’ en werd omschreven als een van de recente belangrijkste gezondheidsbedreigingen [11]. De impact hiervan kan groot zijn – zo kunnen recente mazelenuitbraken (2013, 2019) in Nederland gelinkt worden aan gemeenschappen met een lage vaccinatiegraad [12, 13]. Onderzoek naar de COVID-19-vaccinatiebereidheid laat zien dat gender, leeftijd, politieke voorkeur, het vertrouwen in het vaccin en COVID-19-risicoperceptie van de eigen omgeving, de vaccinatietwijfel kan beïnvloeden [10, 14]. Sociale media spelen hierbij ook een rol: het vinden van betrouwbare informatie werd bemoeilijkt door een overvloed aan mis- en desinformatie, en gedurende de COVID-19-pandemie ontstond een ‘infodemie’ [15].

In Nederland werd gevaccineerd met vijf vaccins om te beschermen tegen ernstige ziekte, hospitalisatie en/of overlijden [16]. Recent onderzoek heeft aangetoond dat COVID-19-vaccinaties ook het risico op het ontwikkelen van long COVID zou kunnen verlagen [17]. In september 2022, een jaar nadat iedereen ouder dan 12 jaar gevaccineerd had kunnen zijn, lag de algemene COVID-19-vaccinatiegraad op 82,8%. De vaccinatiegraad lag hierbij relatief hoger in de populatie vanaf 60 jaar (≥ 89%), dan in de populatie onder de 40 jaar (≤ 71%). De 18- tot 29-jarigen behalen hierbij precies de WHO-doelstelling van 70%, maar dit is in de leeftijdsgroep onder 18 jaar niet meer het geval (56%) [18]. Dit beeld lijkt zich echter niet te beperken tot het COVID-19-vaccin, aangezien we sinds 2015 ook een dalende vaccinatiegraad zien voor de vaccins van het Rijksvaccinatieprogramma [19].

Om de vaccinatiegraad te verhogen zou inzicht in de twijfel en beweegredenen de (inhaal)vaccinatiecampagne kunnen faciliteren en effectiever maken. Dit geldt ook voor andere ziekten waar een vaccin voor is en voor welke de vaccinatiegraad laag is, zoals het humaan papillomavirus (HPV) [19]. Wij hebben de COVID-19-vaccinatiebereidheid en beweegredenen onderzocht onder studenten van de Vrije Universiteit Amsterdam (VU) en zijn nagegaan welke determinanten samenhangen met COVID-19-vaccinatietwijfel ten tijde van de derde COVID-19-golf in Nederland.

Dit onderzoek laat zien dat de COVID-19-vaccinatiebereidheid 84% is onder de ondervraagde VU-studenten (18 jaar en ouder), vergeleken met 5% die weigert en 11% die twijfelt. De sociodemografische kenmerken van deze drie groepen verschillen onderling wat betreft religie, politieke voorkeur, ouders geboren in Nederland en vaccinatiebereidheid van naasten.

In vergelijking met eerdere bevindingen ligt de gevonden COVID-19-vaccinatiebereidheid hoog, zowel binnen als buiten Nederland [18, 25]. Ruim een jaar nadat de vragenlijst is afgenomen, nadat iedereen de mogelijkheid heeft gehad om gevaccineerd te worden, heeft slechts 70% van de jongeren in de vergelijkbare leeftijdsgroep (18–29 jaar) zich laten vaccineren [18]. Dit zou betekenen dat de vaccinatiebereidheid bij deze steekproef van Nederlandse VU-studenten hoger ligt dan het landelijk gemiddelde, ondanks de lage tot middelmatige COVID-19-risicoperceptie. Uit onze data is echter niet op te maken of onze acceptatiegroep daadwerkelijk een COVID-19-vaccinatie heeft gehaald.

Studenten die twijfelden over COVID-19-vaccinatie of er geen wilden, zijn vaker religieus. Religie is eerder genoemd als determinant van vaccinatietwijfel, zoals ook blijkt uit vergelijkbare onderzoeken onder volwassenen [9, 10, 12, 13, 26]. Ook lijkt politieke overtuiging een rol te spelen [9, 10, 26]. Tijdens de landelijke verkiezingen in maart 2021 en de lopende vaccinatiecampagne, plaatste Forum voor Democratie (FvD) waarschuwingen over de gevaren van coronavaccins [27]. In een gelijktijdig onderzoek van Ipsos bleek het hoogste percentage vaccinatieweigeraars op de FvD te stemmen [28]. Ook in dit onderzoek stemmen alleen studenten die niet vaccinatiebereid waren FvD. Het is echter belangrijk om hierbij aan te tekenen dat dit gaat om een heel kleine steekproef. Verder blijkt dat studenten die vaccinatiebereid waren of hier over twijfelden meer sociaal-liberaal/centrum links stemden. D66, de partij die het meest door deze studenten genoemd is, deed in april 2021 juist een oproep tot vaccineren [29].

Studenten hebben vaak dezelfde opvatting over vaccineren als de dierbaren in hun omgeving. Van vaccinatiebereide studenten zijn hun dierbaren ook voornamelijk vaccinatiebereid, terwijl de dierbaren van studenten die twijfelden of weigerden relatief minder vaccinatiebereid zijn. Dit komt overeen met de bevinding dat aanmoediging of vaccineren als sociale norm ervaren, stimulerend kan werken [9]. Daarnaast heeft een relatief groter deel van de studenten die twijfelen of weigeren een ouder die buiten Nederland geboren is. In het algemeen kan een lagere vaccinatiebereidheid gevonden worden onder mensen met een migratieachtergrond, maar dit is afhankelijk van de migratieachtergrond en samenhangende factoren, die in dit onderzoek niet verder uitgevraagd zijn [29, 30].

De meest genoemde reden om de vaccinatie te accepteren (‘terug naar het oude normaal’) is maatschappelijk van aard, terwijl die om de vaccinatie te weigeren (‘er is nog te weinig bekend over de duur van de effectiviteit op de lange termijn’) (bio)medisch van aard is. Dit biedt ruimte om de verschillende percepties naast elkaar te ervaren en kan mogelijk de twijfel verklaren. De twijfelgroep geeft aan dat een gebrek aan informatie over de lange(re)termijneffecten en bijwerkingen voor hen de belangrijkste reden is om het vaccin te weigeren. Deze bevindingen komen overeen met die van een recent onderzoek uitgevoerd in de Nederlandse bevolking (16 jaar en ouder) en ondersteunen het belang van betrouwbare informatie voor het maken van een geïnformeerde keuze [23].

Dit onderzoek draagt bij aan de kennis over vaccinatiebereidheid onder (universitaire) studenten en jongvolwassenen in het algemeen. De relevantie hiervan is opnieuw onderstreept door de recente HPV-inhaalcampagne voor jongvolwassenen, die moeizaam lijkt te verlopen. Informatie over vaccinaties, de effectiviteit op de lange termijn en de bijwerkingen moet in toekomstige campagnes zo helder mogelijk gecommuniceerd worden. Om mis- en desinformatie en polarisatie tegen te gaan en de gezondheidscommunicatie te verbeteren kan de door Mheidly en Fares ontwikkelde Infodemic Response Checklist gebruikt worden [15].

Dit onderzoek heeft de volgende beperkingen. De steekproefgrootte van 372 VU-studenten is relatief klein en niet representatief voor de hele VU-studentenpopulatie. Daarnaast volgt een groot deel van de participanten een gezondheidsgeoriënteerde opleiding, wat de toegang tot wetenschappelijk onderbouwde informatie over de COVID-19-vaccinatie mogelijk heeft kunnen vergemakkelijken. Dit verklaart misschien ook de hoge vaccinatiebereidheid, hoewel de COVID-19-vaccinatiebereidheid onder hoger opgeleiden in het algemeen hoger lijkt te zijn [23].

Dit onderzoek laat zien dat de COVID-19-vaccinatiebereidheid hoog ligt onder de ondervraagde VU-studenten. Aspecten als religie, politieke voorkeur, ouders geboren in Nederland en een vaccinatiebereidheid van naasten lijken te verschillen tussen studenten die vaccinatiebereid zijn en studenten die twijfelen/weigeren. Thema’s als bijwerkingen en langetermijneffectiviteit van de vaccins lijken ook belangrijk bij het maken van een geïnformeerde keuze. Deze informatie kan toekomstige vaccinatiecampagnes informeren om vaccinatietwijfel te reduceren. Dit zou kunnen bijdragen aan de paraatheid voor uitbraken van infectieziekten in Nederland.