Verplegen van zorgvragers met een psychiatrische ziekte

Voor mensen die voor het eerst in aanraking komen met de psychiatrie, die binnenlopen in een psychiatrisch ziekenhuis, is dat vaak een verbazingwekkende ervaring. Zo kan het gebeuren dat je schrikt van onverwacht en onbegrijpelijk gedrag van de zorgvragers die er verblijven. Maar het kan ook zijn dat je verbaasd bent over de normaliteit van wat je ziet. Wat is er eigenlijk mis met deze mensen, waarom moeten ze hier zijn? Zo kun je aan veel psychiatrische zorgvragers aan de buitenkant niet zien dat ze ziek zijn. Ze liggen niet in bed, lopen gewoon rond, praten met elkaar en zijn soms aan het werk.

Binnen het beroep van verpleegkundige ben je niet helemaal vrij om je precies hetzelfde te gedragen als je normaal zou doen in je privéleven of op school. Een goede verpleegkundige heeft in zijn of haar werk meer nodig dan een hoeveelheid vakkennis. Je houding naar collega’s, zorgvragers, familie en andere disciplines is net zo belangrijk.

In de psychiatrie heb je te maken met mensen die op vrijwillige basis en mensen die niet op vrijwillig basis worden opgenomen. Voor beide categorieën zorgvragers zijn wetten ontwikkeld die van belang zijn gedurende de gehele opname van een zorgvrager. De wetten die in dit hoofdstuk aan de orde zullen komen, zijn de Wet bopz en de wgbo. Daarnaast bespreken we de onderdelen wilsbekwaamheid en zelfbeschikking, omdat deze van belang zijn wanneer sprake is van een meningsverschil over de behandeling tussen een zorgvrager en het behandelteam.

In dit hoofdstuk gaan we nader in op een belangrijk aspect van elk ziekteproces, of het nu somatisch is of psychiatrisch, namelijk de gevolgen die het heeft op het functioneren van de lijder aan die ziekte. We schreven al eerder dat verpleegkundigen zich vooral bezighouden met de gevolgen die een ziekte heeft op het leven van een zorgvrager. Om die reden is het zo belangrijk om die gevolgen te kunnen herkennen en te bespreken met de zorgvrager.

Bij het ter sprake brengen van diverse stoornissen hebben we al benadrukt dat we de zorgvrager natuurlijk altijd moeten zien in zijn sociale context. Een psychiatrische zorgvrager staat niet (of juist wel) alleen en voor verpleegkundigen is er een belangrijke taak weggelegd bij het instandhouden van of het uitbreiden van de sociale context. Dit wordt vaak gedaan door verpleegkundigen die transmurale taken hebben, zoals casemanagers, maar ook intramuraal werkende verpleegkundigen krijgen te maken met de omgeving van de zorgvrager in al zijn verscheidenheid. In dit hoofdstuk worden achtereenvolgens besproken familie (en familieverenigingen), de sociale steunstructuren (waarvan de familie natuurlijk weer onderdeel kan zijn), de rol van psycho-educatie, de betekenis van transmuralisering en zorgcoördinatie en ten slotte de rol van de culturele context.

In hoofdstuk 6 hebben we al beschreven dat mensen met psychotische stoornissen en schizofrenie veel beperkingen en handicaps ondervinden van hun ziekte en daarom dikwijls zijn aangewezen op intensieve zorg en begeleiding. In dit hoofdstuk zullen we nader ingaan op de verpleegkundige zorg. We hebben ook gezien dat veel mensen met schizofrenie een vrij stereotiepe carrière doorlopen in de psychiatrie en om die reden zullen we ook stilstaan bij de verpleegkundige zorg binnen de diverse settings waar mensen met schizofrenie zorg ontvangen.

Voor uitgebreide informatie over schizofrenie in medische zin verwijzen we naar Psychiatrie (Vandereycken & Van Deth). Voor een beeld van de gevolgen van schizofrenie voor een zorgvrager en de verpleegkundige zorg zullen we wel kort ingaan op symptomen en cognitieve handicaps.

In het taalgebruik van alledag wordt het begrip depressief te pas en te onpas gebruikt. ‘Vandaag gaat het allemaal niet zo goed als anders, ik voel me toch zo depressief’, of: ‘Kijk toch eens hoe lang het al regent, je zou er depri van worden.’ Het mag duidelijk zijn dat dergelijke uitspraken niet zo veel te maken hebben met een echte depressie. Af en toe een slecht humeur of absoluut geen zin hebben in dingen die op andere momenten best leuk zijn, heeft ook niets te maken met een depressie of depressieve gevoelens.

De meeste mensen maken in hun leven wel eens een situatie mee waardoor ze een tijdje somber zijn. Soms bestaat daarvoor een heel duidelijke aanleiding. Het gaat niet goed op school, je relatie is net stukgelopen of een naast familielid is overleden. In dergelijke gevallen is het moeilijker om ergens plezier aan te beleven, heb je misschien minder zin in eten en maakt het je allemaal niet zo heel veel uit wat er verder in de wereld gebeurt. Bij het merendeel van de mensen gaat dit gevoel van somberheid vanzelf weer over. Het kan een tijdje duren, maar langzamerhand zul je aan het idee wennen dat er iemand verdwenen is die je dierbaar was. Niet dat iets dergelijks opeens minder erg wordt, maar het sombere gevoel erover neemt af. Het eten begint weer beter te smaken en de wereld lijkt wat minder grauw dan deze er in eerste instantie uitzag.

Een persoonlijkheid komt je niet zomaar aanwaaien. Het is een langdurig proces van ontwikkeling. Een leven lang. Iemands persoonlijkheid is een combinatie van een aantal diep verankerde psychologische kenmerken die grotendeels onbewust verlopen, niet makkelijk te veranderen zijn en die op vele manieren in het sociale functioneren tot uitdrukking komen. Uitdrukkingen of verklaringen in bepaalde sociale situaties kenmerken iemands persoonlijkheid. Zoals ‘Ach, zo is Willem nu eenmaal. In grote groepen is hij altijd een beetje stil en teruggetrokken.’ of: ‘Wees een beetje voorzichtig als je met Wilma gaat bespreken wat ze fout heeft gedaan. Op zulke momenten kan ze wel eens vreselijk boos worden.’

Veel van de in eerdere hoofdstukken beschreven ziektebeelden kunnen hun oorzaak hebben in het lichaam en worden veroorzaakt door een andere ziekte. Van schizofrenie is eigenlijk al komen vast te staan dat het een hersenziekte is, en veel psychosen hebben een lichamelijke oorzaak, bijvoorbeeld een tumor in de hersenen of misbruik van drugs. Er is echter een bepaalde groep stoornissen die ook nog eens speciaal is omdat die zich dikwijls voordoen bij ouderen en dus een specifieke verpleegkundige zorg vragen. Deze stoornissen zijn gebundeld onder de naam psycho-organische stoornissen. Het delier dat in het onderstaande voorbeeld wordt beschreven, is hiervan een voorbeeld.

Bijna alle psychiatrische stoornissen die bij volwassenen voorkomen, kunnen ook bij kinderen worden gezien. Anders echter bij kinderen is dat hun sociale context nadrukkelijker dan bij volwassenen van groot belang is. Het gezin, de ouders of juist de afwezigheid ervan, broertjes en zusjes, de normen en waarden die heersen binnen het systeem hebben hun invloed op de behandeling en behandelbaarheid van jeugdige psychiatrische zorgvragers. Een voorbeeld kan dat misschien verhelderen.

Ieder mens is vrij om te bepalen hoe hij zijn leven wil invullen. Kies je voor een snelle carrière met veel geld en weinig vrije tijd? Of ben je iemand die liever wat meer vrije tijd heeft om dingen te doen die voor jou van belang zijn? In de keuzen die je maakt zal de vraag centraal staan: ‘Vind ik het verantwoord wat ik doe?’ Ben je in staat om de keuze te verantwoorden tegenover jezelf en anderen? Waarom doe je dit zo en niet anders? Misschien dat degene die in eerste instantie kiest voor de snelle carrière, na verloop van tijd gaat twijfelen aan zijn beslissing. Hij kan het niet meer voor zichzelf verantwoorden dat zijn baan zo veel tijd opslokt en dat hij eigenlijk zelden meer thuis is. Verantwoordelijkheid is een centraal begrip binnen de ethiek. Als individu moet je verantwoordelijkheid nemen voor je eigen beslissingen in het dagelijks leven. Als verpleegkundige neem je verantwoordelijkheid voor je professionele handelen. Het mag duidelijk zijn dat het een niet te scheiden is van het ander. Het is een combinatie van je persoonlijke waarden en normen en je verpleegkundige beroepshouding. Deze combinatie bepaalt je manier van denken, oordelen en handelen in situaties.