Aanleiding van het project Naasten
Het project Naasten is een belangrijk deelproject van het programma Vroegsignalering Alcoholproblematiek van Verslavingskunde Nederland. Naastbetrokkenen zijn een belangrijke schakel bij vroegsignalering, het motiveren tot matigen van het gebruik en het stimuleren van problematische gebruikers om hulp te zoeken. Het bieden van interventies voor naastbetrokkenen is belangrijk voor zowel betere vroegsignalering en toeleiding naar zorg, als het bewerkstelligen van (betere resultaten in) zorg voor degene met een (potentiële) verslaving. Ten behoeve van het project Naasten zijn er enkele evidence-based interventies voor naastbetrokkenen geselecteerd, die landelijk zijn opgeschaald, zodat ze voor naastbetrokkenen beschikbaar zijn.
In Nederland gebruiken naar schatting twee miljoen mensen op problematische manier drugs of alcohol. In het overgrote deel betreft dit alcoholproblematiek. Er zijn in Nederland 1,29 miljoen zware drinkers (9%) en ongeveer een miljoen overmatige drinkers (8,2%), van wie ruim 78.400 mensen afhankelijk (in de volksmond ‘verslaafd’). Al deze mensen hebben vaders, moeders, partners, broers, zussen, kinderen, verdere familieleden en vrienden, oftewel naasten of naastbetrokkenen. Er zijn geen concrete cijfers beschikbaar over het totale aantal naastbetrokkenen, maar uit onderzoek is bekend dat bij iedere persoon met verslavingsproblemen naar schatting vijf mensen in de omgeving negatieve consequenties ondervinden van de verslaving van een nabije persoon [1].
Voorkomen en tegengaan van overbelasting
De veranderingen in het gedrag en de persoonlijkheid, en de algehele malaise van iemand in de persoonlijke omgeving hebben een grote impact op het leven van mensen [2]. Het leven naast iemand met een verslaving wordt vaak als zwaar ervaren. Sterke gevoelens van schuld, onzekerheid, boosheid en verlies spelen hierbij een rol (Netwerk Kwaliteitsontwikkeling GGZ). Daarbij geven naastbetrokkenen aan vaak weinig steun en begrip te ervaren vanuit hun omgeving. Het geven van de juiste ondersteuning kan hun overbelasting en de daarmee gepaarde problemen voorkomen dan wel tegengaan [3].
Marja, moeder
Sinds een paar maanden woont Marja’s volwassen dochter (28) weer thuis. Na jaren van onzekerheid over waar en met wie ze was, en wat ze zichzelf aandeed door haar drugsgebruik, hadden haar ouders Anne weer in de armen kunnen sluiten. Nu zal alles anders worden. ‘Hoe naïef konden we zijn’, vertelt Marja tijdens de eerste groepsbijeenkomst. Binnen korte tijd begonnen ze geld te missen. Toen Marja ook nog een bijzonder sieraad kwijt was, was de maat vol bij Henk, haar man. Hij wenste niks meer met zijn dochter te maken te hebben. Op het nippertje kon Marja voorkomen dat hij haar op straat zette.
Nu weet Marja niet meer of ze hier nu wel goed aan heeft gedaan … Wat kunnen ze doen voor hun volwassen dochter?
Eerder signaleren en begeleiden
Tegelijkertijd zijn deze naastbetrokkenen, zeker bij alcoholproblemen, vaak de eersten die de problemen signaleren. Waar de buitenwereld vaak denkt in termen van ‘een gezellige feestvierder’ of ‘een incident’, zien de naastbetrokkenen de keerzijde ervan en merken ze dat het overmatige drinken steeds meer en vaker gebeurt. Hiermee worden ze een belangrijke schakel bij vroegsignalering van het alcoholprobleem. Daarnaast zijn ze degenen die hun drinkende familielid of vriend vroegtijdig kunnen ondersteunen in diens motivatie om minder te (blijven) drinken en zo nodig in zorg te gaan, ook als de persoon herstellende is van een (dreigende) alcoholverslaving. Herstellen is een proces van terugvallen en weer sterker opstaan. Naasten herkennen vaak eerder dan de drinker zelf de symptomen van een terugval of gedrag dat tot een terugval kan leiden – bijvoorbeeld een korter lontje, opmerkingen als ‘eentje moet weer kunnen’ of stress op het werk. Ook hier geldt dat snel signaleren, op een goede manier gesprekken aangaan en hulp inschakelen een ernstige terugval kunnen voorkomen. Het is dus belangrijk dat naastbetrokkenen hiervoor de juiste tools aangereikt krijgen.
Betere behandelresultaten
Ook de verslavingszorg is gebaat bij (het versterken van) de sociale omgeving van cliënten, en de mantelzorg en ondersteuning die ze hun cliënten kunnen bieden. Familieleden en andere naasten van mensen met een verslaving worden geregeld bij de behandeling betrokken. Dit leidt vaak tot betere behandelresultaten [4]. Het herstel van een cliënt met verslavingsproblemen verloopt beter als het met zijn of haar omgeving ook goed gaat. Wanneer het welzijn van de naastbetrokkenen wordt verbeterd, boekt ook de gebruiker zelf vaak betere resultaten in behandeling. De aandacht voor naastbetrokkenen komt vanuit de verslavingszorg dan ook vaak van de kant van de behandeling, minder vaak vanuit preventie.
Het bieden van interventies voor naasten is dus belangrijk, vanwege de overbelasting van henzelf en voor verbetering van de vroegsignalering en toeleiding naar zorg, en vanwege het bewerkstelligen van betere resultaten in de zorg voor de persoon met verslavingsproblemen. Tot voor kort was er in Nederland nog geen landelijk dekkend en kwalitatief goed hulpaanbod voor naastbetrokkenen van mensen met een verslaving en was de hulp voor deze groep nog niet goed georganiseerd en gefinancierd, terwijl er wel enkele goede internationale interventies zijn [5]. In opdracht van het ministerie van VWS heeft Verslavingskunde Nederland de mogelijkheid gekregen om het aanbod voor deze specifieke doelgroep te implementeren in het kader van het deelakkoord Alcohol van het Nationale Preventieakkoord.
Opzet en werkwijze van het project Naasten
Het project Naasten van Verslavingskunde Nederland moet naasten van mensen met alcoholproblematiek in heel Nederland handvatten bieden om problematisch alcoholgebruik te signaleren en de ander te motiveren tot matigen van het gebruik door het implementeren van geschikte evidence-based interventie(s) binnen alle bij Verslavingskunde Nederland aangesloten instellingen voor verslavingszorg. Deze interventies zijn geschikt voor zowel de naasten van mensen met alcoholproblematiek als naasten van mensen met problemen met drugsgebruik of gokken.
Het project bestaat uit drie fasen: inventarisatieonderzoek onder de instellingen, literatuuronderzoek en implementatie van de interventies.
Inventarisatieonderzoek
Het project startte met een inventarisatieonderzoek onder de verslavingszorginstellingen om duidelijk te krijgen welke interventies op dat moment ingezet werden. De praktijkinterventies zijn in kaart gebracht via websites van organisaties, en e‑mailcontact en interviews met medewerkers die binnen hun instelling deskundig zijn op het gebied van naastbetrokkenheid. Dit onderzoek vond plaats in 2019–2020. Dit resulteerde in het Rapport Inventarisatieproject naasten.
Literatuuronderzoek
Daarnaast vergeleken we nationale en internationale interventies op het gebied van bewezen effectiviteit en haalbaarheid. We deden dit met de zogeheten snowballing-methode. Dit houdt in dat in de gevonden relevante literatuur gekeken is welke verwijzingen de auteur gebruikt heeft. Via deze verwijzingen kwamen we weer bij andere verwijzingen uit. Hierbij wilden we een integraal aanbod voor volwassen naastbetrokkenen samenstellen, zowel de naasten van mensen die in behandeling van een instelling voor verslavingszorg zijn, als voor de naasten van mensen die niet in behandeling zijn. Voor kinderen van ouders met verslavingsproblemen onder de achttien jaar (KOV) is een specifiek aanbod voorhanden, te vinden op de site www.koppkov.nl.
Verslavingskunde Nederland vindt het belangrijk dat interventies hun doel bereiken, en dat ze goed onderbouwd, kosteneffectief en uitvoerbaar zijn. Bij de interventies gericht op naastbetrokkenen is uitgegaan van het toetsingscriteria uit het RIVM Loket Gezond Leven. Hierbij stellen onafhankelijke experts afkomstig uit de wetenschap en de praktijk de kwaliteit, effectiviteit en uitvoerbaarheid van deze interventies vast. Daarnaast is gekeken hoeveel instellingen de interventies uitvoeren, om daarmee rekening te kunnen houden bij de implementatie van de interventies.
Effectieve interventies: wat werkt?
Uit onderzoeken naar verschillende interventies blijkt niet altijd duidelijk welke afzonderlijke elementen een interventie voor naastbetrokkenen van mensen met alcoholproblemen precies effectief maken. Het gaat altijd om een combinatie van meerdere elementen die uiteindelijk positief resultaat biedt. Uit het literatuuronderzoek en de generieke module ‘Samenwerking en ondersteuning naasten van mensen met psychische problematiek’ binnen de ggz-standaarden zijn enkele elementen naar voren gekomen die medebepalen of een interventie effectief is (deze ‘generieke module’, waar een reeks van beroepsverenigingen, zorgverzekeraars en cliënt- en familieorganisaties zich gezamenlijk achter scharen, heeft de status van officiële behandelnorm):
-
niet-oordelend luisteren;
-
nuttige informatie bieden over onder andere de aandoening, de rol van de naaste en mogelijke zorgprocessen;
-
oplossingsgerichtheid: ondersteunen bij verhelderen van het probleem;
-
op een open, niet sturende manier counselen over verschillende copingstijlen en coafhankelijkheid;
-
het aanleren van vaardigheden die leiden tot zelfvertrouwen en zelfzorg; deze geven een verhoogd gevoel van controle;
-
het aanleren van meer positieve manieren van communiceren en interacteren met de persoon met een verslaving; hiermee wordt de kans groter dat de drinker gemotiveerd raakt om het probleemgedrag aan te pakken;
-
het ondersteunen bij het vinden, uitbreiden en versterken van de eigen sociale ondersteuningsmogelijkheden, inclusief gezamenlijk oplossen van problemen binnen de familie;
-
het bieden van lotgenotencontact.
Project Naasten concludeert in 2020 in haar rapport dat vijf interventies voldoen aan de eisen van bewezen effectiviteit en haalbaarheid. Samen kunnen ze een integraal aanbod bieden. Het gaat om de volgende interventies:
-
groepsinterventies: de vijfstappenmethode en Community Reinforcement Approach-Familytraining (CRAFT);
-
individuele interventies: Preventief adviesgesprek en Moti-55 (inclusief naastenmodule);
-
een online interventie: Samen Nuchter.
De groepsinterventie ‘Help, mijn kind kan niet zonder’ was ten tijde van de inventarisatie nog niet opgenomen in de database van Loket Gezond Leven. Dit is de enige interventie die zich exclusief richt op ouders van jongeren met verslavingsproblemen. Inmiddels heeft deze interventie de status goed onderbouwd kregen en is ze opgenomen in de database.
Marja, moeder (vervolg)
In de groepsbijeenkomst zag Marja steeds beter welke enorme impact Anne’s keuzen en gedrag op hun leven hadden. Alles draaide om haar. In de weken daarop leerde ze haar grenzen kennen én bewaken. Ze raakte minder vaak in paniek door de felle reacties van haar dochter. En het lukte Henk en haar om meer één lijn te trekken. Anne moest het huis uit, besloten ze. Met hulp lukt het Anne om een nieuwe woning te krijgen. Nu ging het niet perfect met Anne, ze viel nog wel telkens terug. Maar het was haar gelukt om behandeling te accepteren – een belangrijke stap. Haar ouders konden haar meer loslaten. Het lijntje was niet weg, maar wel wat langer. Lang genoeg om weer een eigen leven te kunnen leiden.
Implementatie van interventies
In 2021 werden de geschikt bevonden interventies daadwerkelijk geïmplementeerd binnen de verslavingszorginstellingen. Enkele instellingen hebben al meerdere jaren ervaring met een of enkele interventies in hun regio. Elke instelling bleek hierin eigen overwegingen te hanteren. Soms was het voldoende reden om (nog) niet mee te doen wanneer een instelling al een eigen interventie had die weliswaar niet wetenschappelijk bewezen effectief was, maar in de praktijk wel als effectief en prettig ervaren werd. Een aantal instellingen voorzag knelpunten in de financiering en twijfelde daarom aan deelname. Uiteindelijk hebben elf van de twaalf bij Verslavingskunde Nederland aangesloten instellingen toegezegd een of meer van de interventies in te zetten c.q. voort te zetten. De niet deelnemende instelling houdt (voorlopig) vast aan het eigen aanbod of kiest ervoor om delen van een interventie in het eigen aanbod te integreren.
Nadat de instellingen bepaald hadden welke interventies voor naastbetrokkenen ze (aanvullend) in hun aanbod wilden opnemen, werd bepaald op welke manier de medewerkers hierin getraind zouden worden. Voor de interventies vijfstappenmethode en CRAFT is gekozen om dit blended te doen. Voor beide interventies is een e‑learning ontwikkeld. In 2021 zijn in totaal ongeveer honderd preventiemedewerkers en behandelaren getraind in de vijfstappenmethode en/of CRAFT. Voor het online aanbod Samen Nuchter wordt nog gezocht naar de optimale samenwerkingsconstructie. We streven ernaar dat alle instellingen deze interventie vanaf 2022 via hun eigen website kunnen aanbieden. Daarmee komt Samen Nuchter landelijk beschikbaar.
Pr en communicatie
Met het aanbieden van deze interventies zijn de instellingen voor verslavingszorg er nog niet. Naastbetrokkenen en verwijzers moeten ook weten dat er specifiek voor naastbetrokkenen ondersteuning mogelijk is. Wanneer een naastbetrokkene een hulpverlener in de eerste lijn om ondersteuning vraagt, mag deze niet meer de reactie krijgen: ‘Als uw dierbare zelf niet gemotiveerd is tot verandering van diens drinkgedrag, kan ik ook niets voor u doen.’
Jessie, partner
Het was thuis al een tijd niet gezellig meer. Op Marco’s werk liep het niet lekker. Gedoe met zijn baas, noemde hij het. Jessie hoorde het al als hij binnenkwam. Zijn stappen klonken anders. Het enthousiaste ‘Hallo, allemaal’ bleef achterwege. Hij trapte zijn schoenen uit en kwam met hangende schouders binnen. Jessie begon dan meteen over zijn drinken. Met een ‘Ach mens, zeur niet zo’ verdween hij dan naar de schuur. Toen de kinderen aangaven niet meer thuis te willen komen, nam ze een drastisch besluit. Ze schakelde de huisarts in. Deze gaf aan dat ze heel weinig kon doen zolang Marco niet open stond voor hulp. Wel verwees ze Jessie naar een training voor naasten van de verslavingszorg, de vijfstappenmethode. De eerste keer was spannend, ook omdat Jessie zich schuldig voelde. Maar wat een opluchting was het om vrijuit over haar zorgen en frustraties te kunnen praten. Na een paar bijeenkomsten, waarin ze oefeningen kreeg, merkte ze verschil bij zichzelf én bij Marco. Als hij nu aangeschoten thuiskwam, kon ze rustig zeggen ‘Ik zie dat je gedronken hebt. Ik vind dit niet prettig, dus ik ga nu naar een vriendin.’ En als hij niet gedronken had zorgde ze voor een gezellige avond. De discussies bleven steeds vaker achterwege. Op een avond op de bank hoorde ze Marco ineens verzuchten: ‘Ik wil niet zo veel drinken, ik ga het anders doen.’ De eerste stapjes naar verandering waren gezet.
Om meer aandacht te vragen voor de doelgroep naastbetrokkenen hebben er verschillende activiteiten plaatsgevonden. Op www.herkenalcoholproblematiek.nl is informatie over naastbetrokken te vinden voor professionals als huisartsen, praktijkondersteuners en wijkteams. Ook mantelzorgorganisaties kunnen hier terecht. De website bevat gerichte adviezen over gespreksvoering met naasten van mensen met alcoholproblematiek en over verwijzingsmogelijkheden. Een hulpmiddel hierbij is onder andere de zogenaamde werkkaart [6].
Daarnaast heeft er landelijk een socialmediacampagne plaatsgevonden die gericht was op de naastbetrokkenen zelf. Het doel van deze campagne was de naastbetrokkenen te laten weten dat ze niet de enigen zijn en dat ze hulp kunnen krijgen bij de verslavingszorginstellingen.
Na afloop van de huidige projectperiode, waarin de evidence-based aanpak geschikt gemaakt en landelijk geïmplementeerd is, is het de bedoeling dat dit aanbod voor naasten wordt gecontinueerd en verduurzaamd. Dat moet de komende jaren bij veel naastbetrokkenen van problematisch alcoholgebruikers voor ondersteuning en empowering zorgen.
Zie www.verslavingskundenederland.nl/projecten-preventieakkoord/naasten/ voor meer informatie over het project Naasten, inclusief het rapport Inventarisatie project Naasten.
Open Access This article is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License, which permits use, sharing, adaptation, distribution and reproduction in any medium or format, as long as you give appropriate credit to the original author(s) and the source, provide a link to the Creative Commons licence, and indicate if changes were made. The images or other third party material in this article are included in the article’s Creative Commons licence, unless indicated otherwise in a credit line to the material. If material is not included in the article’s Creative Commons licence and your intended use is not permitted by statutory regulation or exceeds the permitted use, you will need to obtain permission directly from the copyright holder. To view a copy of this licence, visit http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/.