Top

2023 | Boek

hoofdstuk lezen eerste hoofdstuk lezen

Verpleegkundige ondersteuning bij zelfmanagement en eigen regie

Redacteuren: AnneLoes van Staa, Lausanne Mies, Ada ter Maten-Speksnijder

Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum

Over dit boek

Dit boek helpt verpleegkundigen, studenten verpleegkunde, verpleegkundig specialisten en praktijkondersteuners het zelfmanagement van patiënten te ondersteunen. Dat behoort tot de kerntaak van elke verpleegkundige. De herziene uitgave van het boek geeft daarvoor de actuele kennis, traint de vaardigheden en bespreekt de gewenste attitude, zoals een open houding, goede gespreksvoering en samenwerking met de patiënt en andere (mantel)zorgverleners.

Verpleegkundige ondersteuning bij zelfmanagement en eigen regie beschrijft bij vier ziektebeelden wat de adaptieve opgaven voor patiënten zijn. Ook wordt uitgelegd welke interventies en tools verpleegkundigen kunnen toepassen bij de zorg en begeleiding van patiënten en hun omgeving. Verder komen thema’s als samen beslissen, eHealth en ethische dilemma’s aan de orde.

De vele voorbeelden uit de verpleegkundige praktijk helpen om nieuwe competenties te ontwikkelen en ermee te oefenen. Op de bijbehorende website staan video’s van echte ontmoetingen tussen verpleegkundigen en patiënten, verhalen en afwisselende opdrachten.

AnneLoes van Staa is verpleegkundige, onderzoeker en lector Transities in Zorg bij Kenniscentrum Zorginnovatie van Hogeschool Rotterdam.

Lausanne Mies studeerde ergotherapie en gerontologie, en werkt als trainer, projectleider en auditor vanuit haar bureau Remise voor mens en organisatie.

Ada ter Maten-Speksnijder is verpleegkundige, practor leerwerkplaatsen bij ROC Albeda en docent hbo-V bij Hogeschool Rotterdam.

Inhoudsopgave

Voorwerk

Zelfmanagementondersteuning: de basis

Voorwerk

1. Ondersteunen van zelfmanagement; wat houdt dat in?

Samenvatting

In dit hoofdstuk werken we uit waar het om draait bij zelfmanagement(ondersteuning). Het opent met de vraag waarom zelfmanagementondersteuning behoort tot de kern van het verpleegkundig beroep en waarom de term zelfmanagement past bij de zorg voor mensen met chronische aandoeningen. Vervolgens leggen we uit wat wij verstaan onder de begrippen eigen regie, zelfmanagement en zelfmanagementondersteuning. Daarna bespreken we de verschillende visies van verpleegkundigen en patiënten op zelfmanagement en gaan we in op de patiëntvaardigheden die nodig zijn voor effectief zelfmanagement. Vervolgens werken wij de centrale elementen van zelfmanagement verder uit en lichten we toe wat adaptieve opgaven en zelfmanagementprocessen van patiënten zijn. Dan volgt een korte bespreking van een aantal veelgehoorde bedenkingen bij zelfmanagement. We besluiten het hoofdstuk met een korte beschouwing over de vraag: is zelfmanagement het wondermiddel?

AnneLoes van Staa, Ada ter Maten-Speksnijder, Lausanne Mies

2. Verpleegkundige competenties voor zelfmanagementondersteuning

Samenvatting

Dit hoofdstuk opent met een bespreking van de kern van zelfmanagementondersteuning, namelijk de professionele relatie tussen verpleegkundigen en patiënten. De competenties die verpleegkundigen nodig hebben om patiënten bij hun zelfmanagement te ondersteunen, beschrijven we aan de hand van het 5A-model. In dit model wordt zelfmanagementondersteuning in een cyclisch proces van vijf stappen beschreven. Bij elke stap behandelen we specifieke interventies die je kunt gebruiken. De basishouding van de verpleegkundige bij zelfmanagementondersteuning komt daarna aan de orde. Daarna worden de uiteenlopende opvattingen verkend die verpleegkundigen over zelfmanagement hebben en wordt beschreven hoe ze zelfmanagementondersteuning beïnvloeden.

Yvonne Becqué, Susanne van Hooft, Jolanda Dwarswaard

3. Communicatie: de basis van zelfmanagementondersteuning

Samenvatting

In dit hoofdstuk verduidelijken we het belang van goede communicatie voor zelfmanagementondersteuning. De inhoud van een boodschap, maar zeker ook de wijze waarop een boodschap gebracht of gehoord wordt, bepaalt immers de uitkomst van een gesprek. We beschrijven de essentie van de presentiebenadering en van verbindend communiceren. Daarna gaan we specifieker in op twee methodieken om de communicatie bij zelfmanagementondersteuning vorm te geven: behoefte-ondersteunende communicatie en motiverende gespreksvoering. Deze methodieken hebben overeenkomsten, maar ook onderlinge verschillen. Daarna presenteren we een tabel waarin de communicatieprincipes worden samengevat die in dit hoofdstuk zijn besproken.

Veerle Duprez, Susan Jedeloo, Ann Van Hecke

Uitdagingen voor zelfmanagement bij vier ziektebeelden

Voorwerk

4. Zelfmanagement-ondersteuning bij dementie

Samenvatting

Dit hoofdstuk geeft inzicht in de betekenis van de ziekte dementie in het leven van mensen. Eerst komt de rol die verpleegkundigen voor mensen met dementie en hun naasten kunnen vervullen bij zelfmanagement aan bod. Vervolgens worden kort het ziektebeeld dementie en de bestaande zorg en behandelmogelijkheden beschreven. De zelfmanagementopgaven van mensen met dementie en hun naasten worden dan beschreven. De behoefte aan zelfmanagementondersteuning van zowel degene met dementie als van de mantelzorgers komen aan bod. De manieren waarop verpleegkundigen daaraan kunnen bijdragen, worden hierna beschreven.

Jacomine de Lange, Carolien Smits

5. Zelfmanagementondersteuning bij diabetes mellitus

Samenvatting

Diabetes mellitus is een veelvoorkomende, chronische aandoening met een veeleisende behandeling. De impact op het dagelijks leven is vaak groot. In dit hoofdstuk behandelen we globaal de ziektebeelden diabetes mellitus type 1 en 2 en de behandeling daarvan, waarna we de specifieke uitdagingen voor zelfmanagement door mensen met diabetes bespreken. Vervolgens besteden we aandacht aan de relatie tussen diabetes, depressie en eetstoornissen. Aan de hand van casuïstiek werken we de verpleegkundige activiteiten uit en beschrijven we passende interventies voor het ondersteunen bij zelfmanagementopgaven van mensen met diabetes.

AnneLoes van Staa, Jane Sattoe, Mirja de Lange-Ranzijn

6. Zelfmanagementondersteuning bij bipolaire stoornis

Samenvatting

Dit hoofdstuk begint met het bespreken van de betekenis van een bipolaire stoornis in het leven van mensen met deze aandoening en hun naasten en de kerntaak van verpleegkundigen in de geestelijke gezondheidszorg. Na een korte verkenning van het ziektebeeld, de prevalentie en de behandelsetting van de bipolaire stoornis, bespreken we de zelfmanagementopgaven waarvoor patiënten met een bipolaire stoornis en hun naasten zich gesteld zien, aan de hand van wetenschappelijke bronnen en patiëntervaringen. Daarna werken we de verpleegkundige interventies voor het ondersteunen bij zelfmanagementopgaven uit met behulp van casuïstiek.

Ada ter Maten-Speksnijder, Peter Goossens

7. Zelfmanagementondersteuning bij borstkanker

Samenvatting

Borstkanker ontregelt het hele leven; niet alleen in de periode van de diagnose maar ook daarna. In dit hoofdstuk beschrijven we wat borstkanker is, hoe vaak deze voorkomt en wat de oorzaken en symptomen van de ziekte zijn. Vervolgens bespreken we de erfelijke belasting voor borstkanker en de mogelijkheden voor vroege opsporing. We behandelen wat borstkanker doet met vrouwen en hun omgeving en bespreken de diagnose, de behandelingen en de directe en late gevolgen van borstkanker. De uitdagingen voor zelfmanagement tijdens het continuüm van borstkankerzorg komen daarna aan bod. Tot slot behandelen we hoe je als verpleegkundige de patiënt kunt bijstaan tijdens diagnose, behandeling, herstel en nazorg, of bij uitgezaaide borstkanker en hoe je het zelfmanagement en de eigen regie van mensen met borstkanker effectief kunt versterken.

AnneLoes van Staa, Jannie Oskam

Uitgelicht: specifieke thema’s bij zelfmanagementondersteuning

Voorwerk

8. Ethische dilemma’s bij zelfmanagementondersteuning

Samenvatting

De toegenomen nadruk op zelfmanagement kan leiden tot ethische dilemma’s in de verpleegkundige praktijk. Een ethisch dilemma is een situatie waarin meerdere waarden tegelijkertijd in het spel zijn die tegengestelde acties voorschrijven. Aan de hand van casussen geven wij inzicht in drie dilemma’s die in de praktijk vaak voorkomen bij het ondersteunen van zelfmanagement. Discussie over deze dilemma’s is niet alleen van belang voor de kwaliteit van zorg, maar ook voor je eigen welbevinden. We sluiten dit hoofdstuk daarom af met een handreiking met vragen die gebruikt kunnen worden om de discussie met medestudenten en/of collega’s te voeren over ethische dilemma’s bij zelfmanagementondersteuning.

Jolanda Dwarswaard, Hester van de Bovenkamp

9. Samen beslissen

Samenvatting

Gedeelde besluitvorming is een belangrijke opgave voor iedere verpleegkundige: samen beslissen is een centraal element van zelfmanagementondersteuning. Na de beschrijving hiervan wordt een model toegelicht van vier stappen in het proces van samen beslissen – dit aan de hand van passende interventies. Vervolgens wordt beschreven wat nodig is om samen te beslissen in uitdagende situaties en bij diverse doelgroepen te realiseren. Daarna komen specifieke belemmeringen die zorgverleners ervaren aan bod, gevolgd door de opvattingen en ervaringen van patiënten.

Haske van Veenendaal, Helene Voogdt

10. Zelfmanagementondersteuning bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden

Samenvatting

Dit hoofdstuk gaat in op de vraag hoe verpleegkundigen patiënten en naasten die minder gezondheidsvaardig zijn, kunnen ondersteunen opdat ook zij succesvol zelfmanagement kunnen realiseren. Nadat de definitie van gezondheidsvaardigheden uiteen is gezet, wordt de relatie tussen beperkte gezondheidsvaardigheden en gezondheidsuitkomsten beschreven. Vervolgens gaan we in op de vraag hoe er in gezondheidsinformatie rekening gehouden kan worden met beperkte gezondheidsvaardigheden. Daarna komt aan de orde hoe je mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden kunt herkennen en erkennen en hoe een persoonlijke benadering eruitziet. Het hoofdstuk sluit af met hulpmiddelen voor betere communicatie en geschikte leefstijlinterventies ter bevordering van zelfmanagement bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.

Jeanny Engels

11. Patiëntenparticipatie en zelfmanagementondersteuning

Samenvatting

Samenwerken met patiënten is de essentie van zelfmanagementondersteuning. Van verpleegkundigen vraagt dit om telkens op zoek te gaan naar het unieke van de patiënt en steeds te vragen hoe de patiënt en zijn familie betrokken willen zijn bij de zorg. Dit heet individuele patiëntenparticipatie. Daarnaast kunnen patiënten meedenken bij nieuwe ontwikkelingen en nieuw beleid in de zorg(organisatie) of in onderzoek. Dat wordt collectieve patiëntenparticipatie genoemd. In dit hoofdstuk gaan we eerst dieper in op de relatie tussen zelfmanagement en patiëntenparticipatie. Daarna leggen we uit wat we onder patiëntenparticipatie verstaan, welke niveaus daarin worden onderscheiden en op welke wetgeving dit is gebaseerd. Hierna worden de doelen en de mogelijke voordelen van patiëntenparticipatie besproken. Vervolgens worden de mogelijke nadelen en risico’s benoemd. Dit hoofdstuk eindigt met tips en methodieken om de participatie van patiënten te bevorderen.

Jeanny Engels

12. E-health en zelfmanagementondersteuning

Samenvatting

In dit hoofdstuk wordt het concept e-health ter ondersteuning van zelfmanagement geïntroduceerd. Vervolgens geven we een overzicht van verschillende e-healthtechnologieën die relevant zijn voor zelfmanagementondersteuning in de verpleegkundige praktijk. Daarna worden voorbeelden van deze e-healthtechnologieën gepresenteerd en bespreken we factoren die het gebruik van e-health bevorderen of belemmeren. We sluiten het hoofdstuk af met aanbevelingen voor verpleegkundigen om zelf het terrein van de e-health te verkennen.

Olivier Blanson Henkemans, Wilma Otten

13. Zelfmanagementinterventies: ontwikkeling, evaluatie en implementatie

Samenvatting

Dit hoofdstuk behandelt het wetenschappelijk onderzoek naar verpleegkundige interventies ter ondersteuning van zelfmanagement. Twee hoofdvormen van onderzoek staan daarbij centraal: het interventieonderzoek (over de ontwikkeling van de interventies) en het evaluatieonderzoek (over de evaluatie van de effecten en het proces van invoering). Eerst bespreken we wat zelfmanagementinterventies zijn en waarom ze als complexe interventies worden beschouwd. Daarna geven we eerst voorbeelden van theorieën waarop zelfmanagementinterventies kunnen zijn gebaseerd. Vervolgens laten we zien welke mechanismen de effectiviteit van zelfmanagementinterventies bepalen. Dan werken we twee modellen uit voor de systematische ontwikkeling van interventies: het MRC-raamwerk en het Intervention Mapping-model. Bij de bespreking van evaluatieonderzoek komen verschillende designs aan bod. Hoe de effecten van de interventies kunnen worden vastgesteld, welke uitkomstmaten daarbij kunnen worden gebruikt en wat het belang is van een procesevaluatie met mixed-methods-aanpak. Tot slot wordt het proces van implementatie in de praktijk besproken.

Janet Been-Dahmen, Erwin Ista, Anne Loes van Staa

14. Zelfmanagement en eigen regie aan het einde van het leven

Samenvatting

Dit hoofdstuk gaat over zelfmanagement en eigen regie van patiënten en hun naasten in de palliatieve fase van de ziekte, aan het einde van het leven. Eerst leggen we uit wat wordt verstaan onder de palliatieve fase en wat palliatieve zorg inhoudt. Daarna wordt beschreven voor welke uitdagingen mensen in de palliatieve fase staan en wat het belang van eigen regie en waardigheid in deze fase is. Vervolgens bespreken we wat passende zorg in de laatste levensfase betekent. Aan de hand van vier voorbeelden laten we zien wat zelfmanagementondersteuning in de palliatieve fase in de praktijk inhoudt en wat dit betekent voor de verpleegkundige.

Erica Witkamp, Judith Rietjens

15. Familiegerichte zelfmanagementondersteuning

Samenvatting

Dit hoofdstuk opent met een bespreking van het belang van familiegerichte zelfmanagementondersteuning, legt uit wat hieronder wordt verstaan en verduidelijkt waarom dit thema actueel is. Vervolgens komen feiten over mantelzorg en ervaringen van mantelzorgers aan bod. Ook worden de verschillende rollen van de familie bij zorg en zelfmanagement uitgediept. De taken die verpleegkundigen hierbij hebben, worden besproken. Het model voor familiegerichte zelfmanagementondersteuning staat beschreven, aangevuld met de visie en ervaringen van patiënten, hun familie en de professionals rond familieparticipatie. Vervolgens komen de positieve en negatieve effecten van familieparticipatie aan bod. Ten slotte worden enkele interventies beschreven die je kunt inzetten voor familiegerichte zelfmanagementondersteuning.

Friede Simmes, Boukje Dijkstra, Lilian Vloet

16. Zelfmanagementondersteuning en het multidisciplinaire team

Samenvatting

In dit hoofdstuk gaan we in op de rol en de betekenis van het multidisciplinaire team van zorgverleners bij zelfmanagementondersteuning. Eerst bespreken we het belang van teamwerk en integrale samenwerking. Daarna wordt het stappenplan voor het vormgeven van zelfmanagementondersteuning binnen teams geïntroduceerd. Vervolgens komt het 3-fasenmodel aan bod. Dit model geeft suggesties voor wat professionals vóór, tijdens en na het contact met de patiënt kunnen doen om zelfmanagement te ondersteunen. Het hoofdstuk sluit af met het bespreken van enkele valkuilen voor het team bij het ontwikkelen van verbeteracties, en de wijze waarop deze kunnen worden vermeden.

Jeroen Havers, Matthijs Zwier

Nawerk

Titel: Verpleegkundige ondersteuning bij zelfmanagement en eigen regie
Redacteuren: AnneLoes van Staa
Lausanne Mies
Ada ter Maten-Speksnijder
Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum
Elektronisch ISBN: 978-90-368-2919-9
Print ISBN: 978-90-368-2918-2
DOI: https://doi.org/10.1007/978-90-368-2919-9