Tekort aan jeugdartsen: wat is de oplossing?

‘Consultatiebureaus schrappen controles: zorgen om welzijn van tieners’, ‘Vier consultatiebureaus in de Noordoostpolder sluiten door tekort jeugdartsen’, ‘Tekort aan jeugdartsen noopt tot taakherschikking’ [1‐3]. De titels van drie recente artikelen uit de media onderstrepen een urgent probleem: het tekort aan jeugdartsen. Vrijwel alle jeugdgezondheidszorg (JGZ)-organisaties in Nederland kampen op dit moment met een tekort aan jeugdartsen [4]. Dit zet de continuïteit en kwaliteit van de jeugdgezondheidszorg onder druk. Met jeugdartsen bedoelen we basisartsen werkzaam in de JGZ, jeugdartsen KNMG en artsen Maatschappij en Gezondheid werkzaam in de JGZ [5]. Cijfers van de arbeidsmarktmonitor van diverse specialismen, die door het Capaciteitsorgaan worden uitgevoerd, laten zien dat vacatures voor jeugdartsen – zowel nieuwe als langdurig openstaande – al jaren in de top 3 staan [4, 6, 7].

Het tekort aan jeugdartsen is onderdeel van een breder probleem binnen de extramurale zorg. Dit heeft ertoe geleid dat de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU) een werkgroep heeft opgericht om de tekorten binnen de extramurale sector, waaronder de jeugdgezondheidszorg, in kaart te brengen. De werkgroep stelt daarnaast aanbevelingen op om extramurale disciplines, waaronder de jeugdgezondheidszorg, beter te verankeren in de geneeskundeopleiding [8, 9].

Jeugdartsen spelen een belangrijke rol in de bewaking én bevordering van de gezondheid van de jeugd [5]. Ze hebben hierin niet alleen een preventieve taak, maar ook een bredere maatschappelijke rol. Ze nemen een unieke positie in tussen de leefwereld van jeugdigen, hun gezin en de verschillende echelons van de gezondheidszorg [10]. Ook hebben ze een adviserende rol met betrekking tot ontwikkelingen in de gezondheid van de jeugd en collectieve gezondheidsvraagstukken. Hierbij kunnen ze leunen op de verschillende CANMEDS-competenties (Canadian Medical Education Directions for Specialists) van de vervolgopleiding, die gebruikt kunnen worden bij het nemen van beslissingen in het kader van maatschappelijk relevante vraagstukken [11].

Het tekort aan jeugdartsen staat in schril contrast met een toenemende vraag die vanuit maatschappelijk perspectief zal ontstaan. Immers, ‘de arts van 2040’ is nu al nodig [12]. De huidige verplaatsing van zorg van de tweede naar de eerste en nulde lijn maakt het gemakkelijker om gezondheidsbehoeften van kwetsbare groepen te identificeren en daarop te interveniëren. Belangrijke gezondheidswinst zou het gevolg kunnen zijn, vooral bij laagopgeleide burgers.

In 2021 hebben de brancheverenigingen ActiZ en GGD-GHOR Nederland, samen met het Nederlands Centrum Jeugdgezondheidszorg een toekomstagenda opgesteld. Het motto van deze agenda is ‘investeren in de jeugd zorgt voor gezonde generaties in de toekomst’ [13]. In datzelfde jaar adviseerde de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving in hun rapport Een eerlijke kans op gezond leven te investeren in een integrale, langdurige en domeinoverstijgende aanpak om de kans op een gezond leven voor alle bevolkingsgroepen te vergroten [14]. De Raad stelde daarnaast vast dat de publieke gezondheidszorg wankelt en adviseerde het kabinet om hier meer in te investeren [15]. De Sociaal Economische Raad heeft zich bij deze conclusie aangesloten en deed een aantal gerichte aanbevelingen om werken in de publieke sector aantrekkelijker te maken [16]. Taakherschikking moet hierbij worden meegenomen als strategie om de tekorten in het arbeidsveld te verkleinen en zo uitdagingen op de arbeidsmarkt het hoofd te kunnen bieden [17].

Een eerste oorzaak van het jeugdartsentekort ligt bij de aanwas van studenten: de jeugdartsen van de toekomst. Eerder onderzoek onder studenten geneeskunde toonde aan dat de belangstelling om voor een toekomst in de JGZ te kiezen niet groot is [18, 19]. Bovendien neemt deze interesse tijdens de opleiding drastisch af [20]. Waar in het eerste studiejaar 15% van de studenten interesse had voor de JGZ, bleef daar aan het eind van de opleiding nog slechts 1% van over. Een grotere focus op extramuraal gericht onderwijs zou hierin een verbetering kunnen brengen [12, 21, 22]. Het Raamplan 2020 biedt hiervoor waardevolle aanknopingspunten [23]. Op dit moment worden geneeskundecurricula op basis van dit raamplan aangepast, en worden instrumenten ontwikkeld om de praktijk van het extramurale veld te ondersteunen [24].

Ten tweede is er een probleem als gevolg van de verminderde in- en doorstroom in de medische vervolgopleiding. Uit ramingen van het Capaciteitsorgaan blijkt dat er gedurende een lange periode meer opleidingsplaatsen voor de JGZ beschikbaar waren, dan daadwerkelijk werden benut [25]. In het algemeen wachten basisartsen langer met het zoeken van een opleidingsplaats, onder andere omdat ze de noodzaak voelen praktijkervaring op te doen of wetenschappelijk onderzoek te verrichten. Een positieve ontwikkeling is echter dat een groter aantal basisartsen op dit moment interesse toont in een vervolgopleiding in de sociale geneeskunde; in 2019 was dit slechts 3%, terwijl het in 2022 is gestegen tot 8% [26].

Ten slotte overstijgt de uitstroom van jeugdartsen de instroom van nieuwe collega’s met name door de vergrijzing van de beroepspopulatie [3].

Dit alles roept de volgende vragen op: hoe aantrekkelijk is het om als jeugdarts te werken en welke beroepsaspecten spelen daarbij een rol?

Beroepsaspecten zijn kenmerken die passen bij de uitoefening van het vak, zoals de mate waarin geleerde vaardigheden worden toegepast en werken met een specifieke populatie. Ook de secundaire arbeidsvoorwaarden maken onderdeel uit van beroepsaspecten. Voor sociaal geneeskundige beroepen geldt dat werken in deeltijd een belangrijke reden is om voor dit vakgebied te kiezen [26]. Voorgaand onderzoek uit 2008 onder jeugdartsen toonde aan dat het werken met jonge ‘cliënten’ en de mogelijkheden tot parttime werken als meest relevant werden beschouwd binnen hun vakgebied [27]. Bovendien werd benadrukt dat communicatieve vaardigheden en kennis van psychosociale achtergronden van groot belang waren. Deze lijst met beroepsaspecten is ook voorgelegd aan studenten geneeskunde in eerder onderzoek [28]. Aan hen is gevraagd welke beroepsaspecten ze als het meest aantrekkelijk beschouwden. Hieruit kwam naar voren dat ze het communiceren met en het behandelen van patiënten, het opbouwen van een vertrouwensrelatie en het klinisch redeneren de meest aantrekkelijke beroepsaspecten vonden.

Er is niet eerder onderzoek gedaan naar de aantrekkelijkheid van de beroepsaspecten onder jeugdartsen. Een dieper inzicht hierin zou kunnen bijdragen aan een meer nauwkeuriger functieprofiel van jeugdartsen, wat op zijn beurt de werving van nieuwe jeugdartsen zou kunnen verbeteren en het behoud van bestaande jeugdartsen in organisaties zou kunnen bevorderen.

Ook is het de vraag of de jongere generatie jeugdartsen anders tegen hun beroep aankijken dan de oudere generatie. Inzicht hierin zou aanleiding kunnen zijn voor organisaties om hun personeelsbeleid aan te passen, zodat het werk voor beide groepen aantrekkelijk is en blijft.

Dit onderzoek onder artsen werkzaam binnen het domein van de JGZ richt zich op de volgende vragen: welke beroepsaspecten vinden de artsen in het domein van de JGZ het meest en het minst aantrekkelijk? Komt deze aantrekkelijkheid overeen met de mate waarin ze deze beroepsaspecten van toepassing vinden in hun werk? Zijn er hierbij verschillen tussen jongere en oudere artsen?

Dit crosssectionele onderzoek is uitgevoerd met een digitale vragenlijst die is uitgezet onder alle artsen werkzaam binnen de JGZ van de GGD’en in de drie noordelijke provincies (Friesland, Groningen en Drenthe). Samen met de afdeling personeelszaken van de GGD’en is een lijst gemaakt van alle jeugdartsen met een dienstverband bij de deze drie GGD’en. Eén kleine JGZ-organisatie in Drenthe (waar vijf jeugdartsen werken) is daarom niet benaderd voor deelname aan het onderzoek.

Tussen februari 2022 en juli 2023 kregen alle betrokken artsen die op dat moment werkzaam waren binnen de JGZ vanuit de afdeling personeelszaken een e‑mail met daarin informatie over het onderzoek en een link naar een digitale vragenlijst toegestuurd. Eén maand later is er aan alle artsen een reminder verstuurd.

Voorafgaand aan het invullen van de vragenlijst werd van alle respondenten informed consent gevraagd. De medisch-ethische toetsingscommissie van Amsterdam UMC heeft verklaard dat dit een niet-WMO plichtig onderzoek is (2021.0692).

De vragenlijst bestond uit twee onderdelen. In het eerste onderdeel werd gevraagd naar een aantal demografische kenmerken: geslacht, leeftijd (≤ 35, 36–45, 46–59, ≥ 60 jaar), aantal jaren werkzaam (≤ 5, 6–10, 11–19, ≥ 20 jaar), de omvang van het dienstverband (≤ 16, 17–35, ≥ 36 uren), het volgen van een vervolgopleiding en de laatst afgeronde opleiding.

Bij het tweede onderdeel is gebruikgemaakt van een lijst van 47 verschillende algemene beroepsaspecten die betrekking hebben op het brede beroep als arts in het algemeen. Dit betekent echter dat niet alle algemene aspecten van de beroepsuitoefening (bijvoorbeeld het omgaan met oudere patiënten) direct betrekking hebben op de beroepsuitoefening van de jeugdarts. Deze gevalideerde lijst is samengesteld aan de hand van een literatuuronderzoek en eerder onderzoek naar beroepsaspecten door Amsterdam UMC, waarbij vier domeinen qua beroepsuitoefening worden onderscheiden [26‐28]:

Aan de respondenten is gevraagd in hoeverre ze diverse algemene beroepsaspecten van toepassing vonden op hun huidige werk als jeugdarts en daarnaast in hoeverre ze deze aspecten aantrekkelijk vonden voor hun beroepsuitoefening. De classificatie van antwoorden liep van 1 tot 5 (1 = zeer weinig van toepassing c.q. aantrekkelijk en 5 = zeer van toepassing c.q. aantrekkelijk).

Naast een beschrijvende analyse van de demografische gegevens van de respondenten is een analyse gemaakt van de beroepsaspecten die het meest en minst van toepassing werden gevonden en die het meest en minst aantrekkelijk werden gevonden. Het aspect van het werken met oudere patiënten (> 65 jaar) is hierbij niet meegenomen omdat dit niet geldt binnen de jeugdgezondheidszorg. Gezien de relatief kleine onderzoekspopulatie is ervoor gekozen om de verdeling in leeftijdscategorieën terug te brengen tot twee leeftijdsgroepen (≤ 45 jaar en ≥ 46 jaar).

Er werden verschilscores berekend tussen de gemiddelde score van de antwoorden op de diverse aspecten qua toepasselijkheid en de corresponderende antwoorden op de aantrekkelijkheid van deze kenmerken voor het huidige beroep. Een positieve verschilscore wil zeggen dat het kenmerk volgens de jeugdartsen aantrekkelijk is en minder van toepassing is op het beroep van jeugdarts. Afwijkingen kunnen maximaal 4 punten bedragen als een (gemiddelde) score 1 voor de toepasselijkheid en 5 voor de aantrekkelijkheid op het beroep of vice versa. Een grote positieve verschilscore wil dus zeggen dat de jeugdartsen het betreffende aspect zeer aantrekkelijk vinden in relatie tot het beroep van arts, maar (zeer) weinig van toepassing vinden op hun beroepsuitoefening. Omgekeerd wil een grote negatieve verschilscore zeggen dat jeugdartsen het betreffende aspect zeer weinig aantrekkelijk vinden in relatie tot het beroep van arts, maar wel (zeer) van toepassing vinden op hun beroepsuitoefening als jeugdarts.

Een sterk punt van het onderzoek is dat we door het gebruik van deze vragenlijst een breed beeld hebben gekregen van de aantrekkelijkheid van het beroep van jeugdarts. Ook vormt de groep respondenten een goede afspiegeling van de totale populatie jeugdartsen in de noordelijke provincies. Tevens maakt de keuze voor een bestaande vragenlijst de resultaten vergelijkbaar met eerder onderzoek dat is verricht door het UMC Amsterdam onder studenten geneeskunde en jeugdartsen in de praktijk [26‐28].

De omvang van de groep respondenten is echter beperkt. Dat maakt een vertaalslag op landelijk niveau (nog) niet mogelijk. Door de vragenlijst alleen uit te zetten bij de drie GGD’en in Noord-Nederland is één JGZ-organisatie in Drenthe, waar vijf jeugdartsen werkzaam zijn, niet benaderd voor deelname aan het onderzoek. Gezien het relatief kleine aantal professionals is de inschatting dat dit de totale uitslag niet noemenswaardig heeft beïnvloed. Om geografische verschillen en/of overeenkomsten aan te tonen is het daarom wenselijk dit onderzoek te herhalen in andere delen van Nederland.

Op basis van de genoemde resultaten doen we de volgende aanbevelingen. Ten eerste zouden de jeugdartsen meer betrokken kunnen worden bij het behandelen van kinderen. De toenemende focus op preventie en ook de transitie van zorg naar de nulde en eerste lijn zullen de vraag hiervoor gaan creëren. Een eerste stap is hiervoor in 2014 gezet door de vereniging Jeugdartsen Nederland (AJN), toen jeugdartsen door de zorgverzekeraar als verwijzer erkend werden [30]. Een volgende stap is in 2021 gezet door jeugdartsen enkele eenvoudige handelingen uit te laten voeren [31]. Dit sluit zowel aan bij de wensen van jonge jeugdartsen als bij die van geneeskundestudenten. Daarnaast wordt hiermee het aantal verwijzingen verminderd en past dit bij de gedachte van de Juiste Zorg op de Juiste Plek [32]. Dit zou ook de aantrekkelijkheid van het beroep van jeugdarts voor geneeskundestudenten kunnen vergroten. Zij zien tijdens hun coschappen slechts een beperkt deel van het vakgebied, waarbij vaak ook niet-medische aspecten aan de orde komen. Eerder onderzoek toont aan dat de kennis van en belangstelling voor de discipline toeneemt door een grotere exposure aan het vakgebied, waardoor een carrière als arts een realistische optie zou kunnen worden [19]. Om de taakuitoefening van de jeugdarts te verbeteren, zou meer aandacht besteed kunnen worden aan een andere (dag)invulling van hun werkzaamheden, zodat dat deze meer aansluit bij de (medische) behoefte van het veld, bijvoorbeeld door taakherschikking [17, 33]. Diverse initiatieven in het veld laten hierbij positieve resultaten zien [33]. Mede daarom is het belangrijk om de introductie van flexibilisering en taakherschikking in de JGZ goed te blijven volgen. Door routinematige taken van jeugdartsen weg te nemen, kan hun tijd doelgerichter worden ingezet. Waar voorheen meer dan 90% van de kinderen gezond opgroeide, neemt het aantal kinderen met een chronische aandoening toe [34]. Voor deze kinderen zou de jeugdarts een prominentere rol kunnen spelen. Daarnaast biedt taakherschikking jeugdartsen (wanneer zij dit aantrekkelijk vinden) de mogelijkheid zich meer te richten op collectieve preventie.

Ten tweede kunnen de competenties van jeugdartsen beter ingezet worden, bijvoorbeeld door ze veel meer te betrekken bij collectieve gezondheidsvraagstukken die er zijn en nog zullen komen. Dit haalt de jeugdartsen uit de spreekkamer, waardoor de negatief ervaren aspecten van veel spreekuren en routinewerk een minder groot deel van de beroepsuitoefening zullen uitmaken. Het beroep van jeugdarts wordt hiermee aantrekkelijker. De AJN heeft hiertoe in 2020 een visiedocument opgesteld [5]. Veel JGZ-organisaties zijn op dit moment met vertegenwoordigers uit alle betrokken disciplines en doelgroepen bezig met het opstellen van een plan van aanpak om het huidige flexibele en toekomstbestendige JGZ-dienstverleningsaanbod in kaart te brengen. Ook taakherschikking zou hierin een plek kunnen krijgen [17]. De resultaten van dit onderzoek kunnen hierin worden meegenomen.

Ten derde zouden de JGZ-organisaties de aantrekkelijke beroepsaspecten kunnen overnemen in de vacatureteksten voor de werving van jeugdartsen. De combinatie van deze kenmerken geeft goed aan wat de kernaspecten van het vak als jeugdarts zijn en op welke manier zij zich hiermee onderscheiden van andere specialismen.

Ten slotte benadrukt dit onderzoek de waarde die de jeugdartsen hechten aan werken in teamverband. Ook hiervoor is bij JGZ-organisaties inmiddels aandacht. Een mooi voorbeeld hiervan is dat er bij de GGD Fryslân de afgelopen jaren veel aandacht is geweest voor het werken in zelforganiserende teams [35]. De aanbeveling aan andere JGZ-organisaties is om dit voorbeeld over te nemen om op deze wijze meer jonge artsen te enthousiasmeren voor het vak van jeugdarts. Meer werken in teamverband zou ook kunnen leiden tot het afnemen van de uitstroom van jonge jeugdartsen.