Top

2023 | Boek

hoofdstuk lezen eerste hoofdstuk lezen

Seksuele problemen

Diagnostiek en behandeling

Redacteuren: Peter Leusink, Gertruud Borst, Yvonne Merkies

Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum

Over dit boek

Dit boek is een praktische handleiding bij het diagnosticeren en behandelen van seksuele problemen. De probleemgerichte en uniforme hoofdstukopbouw geeft houvast aan allen die in de klinische praktijk werken met mensen met seksuele problematiek. Stapsgewijs wordt onderscheiden welke interventies bij welke klacht passend zijn.

Het boek biedt de seksuologische hulpverlener een praktisch naslagwerk in aanvulling op bekend veronderstelde kennis die zoveel mogelijk is geactualiseerd. Voor de niet-seksuologische professional biedt het boek een compact overzicht van noodzakelijke kennis om te kunnen diagnosticeren en vormt het een basis voor eenvoudige interventies en voor het adequaat verwijzen naar de seksuologische hulpverlening.

Het boek is een herziening van het in 2010 gepubliceerde boek Seksuele disfuncties. Diagnostiek en behandeling. De hoofdstukken over seksuele disfuncties zijn geactualiseerd en drie hoofdstukken zijn toegevoegd: Hyperseksualiteit, Parafilie en Genderdysforie. De toegenomen inzichten in definitie, concept, diagnostiek en behandeling van deze problematiek, en de behoefte vanuit de klinische praktijk om meer houvast en eenduidigheid, zette ons tot deze uitbreiding aan. Tevens zijn vignetten aan elk hoofdstuk toegevoegd om de klinische toepassing te illustreren.

Naast de tekst bevat elk hoofdstuk een beslismatrix waarin de te volgen strategieën in diagnostiek en behandeling beknopt worden weergegeven. De matrix duidt aan welke interventies bruikbaar zijn, mede afhankelijk van de complexiteit van het probleem en van de competenties waarover de clinicus beschikt. Diverse interventies zijn online beschikbaar.

Redactie

Dr. P. (Peter) Leusink, huisarts, seksuoloog NVVS, supervisor NVVS, docent, werkzaam bij de Seksuele Zaak, Utrecht

Drs. G. (Gertruud) Borst, GZ-psycholoog/psychotherapeut, seksuoloog NVVS, systeemtherapeut NVRG, supervisor NVVS en NVRG, docent, werkzaam bij GGZ PsyQ Beverwijk

Drs. Y. (Yvonne) Merkies, klinisch psycholoog/psychotherapeut, supervisor EMDR en VGCt, docent, manager behandelzaken bij Sinai Centrum

Inhoudsopgave

Voorwerk

1. Inleiding

Samenvatting

Dit boek is een revisie van het in 2010 uitgegeven boek Seksuele disfuncties. Diagnostiek en behandeling onder redactie van Van Lankveld, Ter Kuile en Leusink. De ontwikkelingen in de seksuologie maken na dertien jaar een geactualiseerde versie van dit boek wenselijk. Het boek richt zich niet langer volledig op de disfuncties die samenhangen met het seksuele functioneren, zoals in de nieuwe titel Seksuele problemen tot uitdrukking is gebracht. De hoofdstukken over seksuele disfuncties zijn aangepast op de volgende punten: gebruik van DSM-5-criteria, onderbouwing door nieuwe inzichten over diagnostiek en behandeling, en meer aandacht voor een gerichte anamnese, de partnerrelatie, het seksueel welzijn en genderstereotype mythes.

Peter Leusink, Gertruud Borst, Yvonne Merkies

2. Handvatten voor een proactieve en niet-oordelende benadering van seksuele zorgvragen

Diagnostiek van seksuele zorgvragen

Samenvatting

Omdat vrijwel iedereen een plezierig seksleven beschouwt als een van de belangrijkste aspecten van kwaliteit van leven, en doordat vrijwel elk sociaal, relationeel, psychisch en/of lichamelijk probleem het seksueel welzijn direct of indirect negatief kan beïnvloeden en bovendien interventies (farmacotherapie, operaties, etc.) vaak een negatief effect op het seksueel functioneren hebben, komen zorgvragen met betrekking tot seksualiteit in alle takken van de gezondheidszorg zeer veel voor. Het merendeel van die zorgvragen komt echter niet aan de orde, omdat patiënten aarzelen om die zorgvragen naar voren te brengen zolang een hulpverlener niet expliciet duidelijk maakt dat ook dat onderwerp desgewenst besproken kan worden. In dit hoofdstuk worden handvatten gegeven voor een proactieve, niet-oordelende, gender- en cultuursensitieve opstelling voor het effectief signaleren en waar nodig inventariseren en analyseren van seksuele zorgvragen, met gelijktijdig aandacht voor mogelijke lichamelijke, psychologische en systemische oorzakelijke en in stand houdende factoren.

Rik van Lunsen, Bianca van Moorst

3. De seksuele-interesse-/opwindingsstoornis bij de vrouw

Samenvatting

Een seksuele-interesse-/opwindingsstoornis bij de vrouw kenmerkt zich door een ervaren gebrek aan seksuele fantasie, initiatief, plezier en/of genitale sensaties. Een gebrek aan seksueel verlangen is de meest voorkomende seksuele klacht bij vrouwen. Volgens de huidige inzichten komt seksuele motivatie voort uit het verwerken van stimuli met een seksuele betekenis in een gevoelig responssysteem, wat leidt tot zowel seksuele opwinding als gevoelens van zin. Geslachtshormonen spelen een voorwaardelijke rol in de seksuele respons, en verschillende cognitieve processen beïnvloeden de verwerking van seksuele prikkels en spelen naast de relationele context en stemming een rol bij verminderde seksuele interesse/opwinding. Anamnese van de vrouw en partner is het belangrijkste onderzoeksinstrument en de behandeling richt zich op het aanwenden van (nieuwe) seksuele stimuli, het versterken van de belonende waarde van seks door het bevorderen van plezierige seksuele gevoelens, het verminderen van negatieve gevoelens en het optimaliseren van de communicatie en intimiteit in de relatie.

Stephanie Both, Sandra Dieben

4. Orgasmestoornissen bij vrouwen

Samenvatting

Orgasmestoornissen bij de vrouw worden gekenmerkt door een duidelijk vertraagd, of zelden of nooit optreden van het orgasme, of een duidelijk verminderde intensiteit van de orgastische gevoelens. Schade aan het centrale zenuwstelsel, het ruggenmerg of de perifere zenuwen als gevolg van trauma of ziekte, en het gebruik van psychofarmaca zoals antidepressiva en antipsychotica kunnen leiden tot orgasmeproblemen. Daarnaast spelen inadequate seksuele stimulatie, een negatieve attitude ten aanzien van seks, angst voor controleverlies, een gebrek aan ‘seksuele autonomie’ en gebrekkige communicatie tussen partners vaak een rol. Er bestaan geen empirisch gevalideerde medicamenteuze behandelingen voor orgasmestoornissen bij de vrouw. De bewezen effectieve psychologische behandeling bestaat uit gedragstherapeutische en cognitieve interventies die zowel individueel als in een behandeling samen met de partner kunnen worden toegepast. In dit hoofdstuk worden de specifieke diagnostiek en behandeling bij orgasmeproblemen van de vrouw beschreven.

Stephanie Both, Noortje Roussel, Ellen Laan

5. Genitale pijnklachten bij vrouwen

Samenvatting

Genitale pijnklachten bij vrouwen kunnen gelokaliseerd zijn in de vulva, vagina, baarmoeder, eierstokken en/of eileiders, en kunnen door een somatische aandoening veroorzaakt worden. Vulvodynie is een veelvoorkomende vorm van vulvaire pijn, al dan niet tijdens seksuele activiteit, waarbij een lichamelijke oorzaak is uitgesloten, dan wel de somatische aandoening niet de enige oorzaak is van de persisterende klachten. Bij vulvodynie ontstaat er een vicieuze cirkel waarin centrale sensitisatie (neuromodulatie) en perifere sensitisatie (neuroproliferatie) de pijnklachten onderhouden, naast afnemende zin en opwinding en toegenomen bekkenbodemspierspanning. In diagnostiek en behandeling is er aandacht voor de somatische, psychologische en relationele aspecten. Lichamelijke oorzaken worden uitgesloten, dan wel bevestigd. De vrouw (en partner) krijgt uitleg over de vicieuze cirkel en specifieke adviezen om deze te doorbreken: een (tijdelijk) pijn- en penetratieverbod, desensitisatie met vette zalf, gerichte exposure en relaxatie van de bekkenbodemspieren, en gesprekken en oefeningen gericht op het optimaliseren van de seksuele gezondheid.

Marjo Ramakers, Moniek ter Kuile

6. Vaginisme

Samenvatting

Vaginisme wordt meestal omschreven als een aanhoudend probleem met het inbrengen in de vagina van de penis of een ander voorwerp, waaronder ook vingers. Wij spreken van levenslang of primair vaginisme wanneer gemeenschap nooit mogelijk is geweest, ondanks de nadrukkelijke wens en pogingen van de vrouw. Dit hoofdstuk laat zien dat angst en vermijding belangrijke factoren zijn die de klacht in stand houden en eventueel kunnen verergeren. Er wordt uitgebreid stilgestaan bij de verschillende interventies die gebruikt kunnen worden bij de behandeling van levenslang vaginisme.

Moniek ter Kuile, Reinhilde Melles

7. Verminderd seksueel verlangen bij mannen

Samenvatting

In dit hoofdstuk worden de diagnostiek en behandeling van de hypoactief-seksueelverlangenstoornis bij de man besproken. Van deze stoornis is sprake bij een aanhoudend of recidiverend gebrek aan (of ontbreken van) seksuele of erotische gedachten, fantasieën en verlangen naar seksuele activiteit. De stoornis komt voor bij naar schatting twee procent van de mannen in de algemene bevolking en vaker bij oudere mannen. In dit hoofdstuk wordt de hypoactief-seksueelverlangenstoornis bij de man vanuit het biopsychosociale perspectief benaderd. Er zijn biologische – waaronder hormonale –, psychologische en relationele oorzaken aangetoond die de stoornis kunnen veroorzaken en onderhouden. De diagnostiek bij de hypoactief-seksueelverlangenstoornis bij de man wordt afgestemd op het klachtenpatroon en omvat ook lichamelijke diagnostiek bij gegeneraliseerd verminderd seksueel verlangen. Alle vastgestelde factoren worden in het behandelplan betrokken en voor alle factoren worden interventies ingezet. Interventies omvatten onder meer psycho-educatie, sekstherapie, individuele cognitieve gedragstherapie, partnerrelatietherapie en testosterontherapie.

Jacques van Lankveld, Cobi Reisman

8. Erectieproblemen

Samenvatting

Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de diagnostiek en behandeling van opwindingsproblemen bij mannen, zich uitend in de klacht ‘erectieprobleem’. Het komt bij 6 % van de Nederlandse mannen tussen 18–80 jaar voor en bij 27 % van de mannen die seks hebben met mannen. Zij hebben er ten minste drie maanden vaak of altijd last van. Er zijn vele lichamelijke, psychische en relationele factoren die het probleem kunnen veroorzaken en in stand houden. In de diagnostiek en behandeling is het wenselijk dat al deze factoren aan de orde komen. Een medicamenteuze behandeling van een erectieprobleem heeft vaak de meeste aandacht. Het is effectief gebleken voor somatisch bepaalde problemen. Het gevaar is echter dat hiermee een mechanistische visie op de mannelijke seksualiteit wordt bevestigd, terwijl de erectie maar één aspect is van seksuele opwinding bij mannen. Het hoofdstuk beschrijft ook cognitief-gedragstherapeutische interventies die kunnen helpen de opwinding te versterken.

Peter Leusink, Aart Beekman

9. Orgasmestoornissen bij mannen

Samenvatting

In dit hoofdstuk worden twee mannelijke orgasmestoornissen beschreven: vroegtijdige zaadlozing (VZ) en geremd orgasme/geremde zaadlozing (GZ) met het doel om deze aandoeningen te kunnen vaststellen en behandelingsmogelijkheden toe te passen. Van vroegtijdige zaadlozing is sprake wanneer de ejaculatie eerder dan gewenst optreedt. Vroegtijdige zaadlozing is een veelvoorkomende seksuele klacht en veroorzaakt stress voor de patiënt en zijn partner. Dit hoofdstuk beschrijft de verschillende subtypes (syndromen) gerelateerd aan VZ, hun verschillen, klachten, oorzaken en behandelingsmogelijkheden. GZ is het aanhoudend ontbreken van orgasme volgend op een fase van seksuele activiteit met passende stimulatie en normale opwinding. Er zijn beperkte publicaties over GZ en de mogelijke oorzaken en de behandelmogelijkheden worden beschreven. Beide aandoeningen worden vanuit biopsychosociaal perspectief benaderd.

Yacov Reisman, Jacques van Lankveld

10. Genitale pijn bij mannen

Samenvatting

Genitale pijn en chronische bekkenpijn bij mannen omvatten een scala aan klinische uitingsvormen met een diversiteit en complexiteit aan etiologie. Dergelijke pijnklachten vragen om een zorgvuldige anamnese en diagnostiek vanuit het biopsychosociale perspectief, waarbij het noodzakelijk is een aanwezige partner actief te betrekken. Het is belangrijk chronische klachten van acute somatische klachten te onderscheiden. Daarnaast is het belangrijk seksualiteit expliciet te bespreken. Met name zullen hulpverleners sensitief moeten zijn voor eventueel bestaande seksuele trauma’s van jongens en mannen. Anodyspareunie, pijn bij receptieve anale seks, verdient meer aandacht als mogelijke oorzaak van chronische bekkenpijn. Somatische aandoeningen zijn vaak goed behandelbaar, maar het verdwijnen van de pijn geeft geen garantie voor herstel van de seksualiteit. Cognitieve therapie is nodig bij angst en vermijding, en traumabehandeling bij het verwerken van negatieve seksuele of soms medische ervaringen. Bekkenfysiotherapie kan effectief zijn bij een te gespannen bekkenbodem in aanwezigheid van genitale pijn en chronische bekkenpijn.

Alma Brand, Peter Leusink

11. Hyperseksualiteit

Samenvatting

In dit hoofdstuk worden etiologie, diagnostiek en behandeling van problemen met hyperseksualiteit besproken. Dergelijke problemen kunnen optreden als men dermate intensief met seks bezig is, in fantasie of gedrag, dat dit leidt tot negatieve consequenties, zonder dat men in staat is te stoppen. Emotiedisregulatie is een belangrijke onderliggende factor van de problemen met hyperseksualiteit. Om aan negatieve gevoelens, zoals lage eigenwaarde en schaamte, te ontsnappen, wordt in seks een uitweg gezocht, waarbij echter een averechts effect kan optreden, omdat na seks juist diezelfde negatieve gevoelens opnieuw getriggerd worden. Als het gebruik van seks om negatieve gevoelens te ontvluchten een belangrijke reden wordt om seks te hebben, dan kan dit tot een vast patroon leiden dat moeilijk te doorbreken is. Afhankelijk van de zwaarte van de ervaren problemen helpen interventies als psycho-educatie, cognitieve gedragstherapie of groepstherapie.

Piet van Tuijl, Meine Bosma-Bleeker

12. Parafilieën

Samenvatting

In dit hoofdstuk worden ontstaan, kenmerken, diagnostiek en behandeling van parafilieën besproken. Hoewel enige parafiele interesse veel voorkomt, is er maar een kleine groep mensen die zich veel of uitsluitend met parafiele seksualiteit bezighoudt. Een parafilie is echter pas een stoornis als iemand er zelf onder lijdt of handelt met een niet-instemmende ander. Behandeling van de parafiele interesse op zich heeft daarom in principe geen prioriteit. Het is echter wel mogelijk en zeker relevant als er sprake is van schade of gevaar voor de patiënt zelf of anderen. Openheid en oprechte interesse met betrekking tot de parafiele seksuele beleving van de patiënt zijn belangrijke kernwaarden voor de behandelaar van parafiele stoornissen. Het is de uitdaging om gezamenlijk met de patiënt (en eventueel de partner) uit te vinden hoe de seksualiteit een bevredigende vorm kan krijgen die geen schade of gevaar oplevert voor zichzelf of anderen.

Wineke Smid, Klaartje Schepers, Eveline Schippers, Nikki Schouten

13. Genderdiversiteit

Samenvatting

Sinds 2012 is het aantal aanmeldingen bij genderklinieken sterk gestegen. Deze stijging loopt parallel met een sterk toegenomen media-aandacht voor ‘genderdiversiteit’, de notie dat er meer identiteiten zijn dan (trans)man en (trans)vrouw. Mensen komen ook uit voor hun non-binaire identiteit of geven aan geen genderidentiteit te hebben. Er is enerzijds sprake van normalisering (verminderde stigmatisering), anderzijds van groeiend bewustzijn van de ontwikkelingsrisico’s en maatschappelijk achterstelling van transgender personen ten gevolge van minderheidsstress. Deze ontwikkelingen leidden tot een groeiend onderzoeksveld en nieuwe inzichten, bijvoorbeeld over het samengaan van genderdysforie met psychische klachten of stoornissen. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op al deze aspecten, met het oog op het beter toerusten van behandelaren in de seksuologische en psychische zorg. Deze kennis kan bijdragen aan het signaleren van genderproblematiek bij patiënten en zal de behandelaar ook beter in staat stellen een genderdiverse patiënt adequaat te behandelen of door te verwijzen.

Thomas Wormgoor, Gertruud Borst

Nawerk

Titel: Seksuele problemen
Redacteuren: Peter Leusink
Gertruud Borst
Yvonne Merkies
Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum
Elektronisch ISBN: 978-90-368-2894-9
Print ISBN: 978-90-368-2893-2
DOI: https://doi.org/10.1007/978-90-368-2894-9