Schaamte: het andere vergif van armoede

Extract

Een paar cijfers uit onze hoofdstad. Volgens de dienst Onderzoek, Informatie en Statistiek (OIS) hebben zo'n 50.000 Amsterdammers schulden die zijzelf als problematisch beschouwen. De helft van hen lukt het niet om de maandelijkse vaste lasten te betalen. Let wel: de impact van de coronacrisis is hierin nog niet meegenomen. De verwachting is dat meer bewoners in de schulden zullen raken. Zeker, problematische schulden en armoede kunnen we niet zomaar gelijk aan elkaar stellen. Cijfers zeggen ook lang niet alles. Ze zeggen bijvoorbeeld niet dat armoede pijn doet. Geen geld om lid te worden van een sportvereniging. Geen geld voor nieuwe schoenen. Geen geld om naar een verjaardagsfeestje te gaan. Armoede snijdt mensen af van een sociaal leven en dat is een bijzonder indringende ervaring. Ook hier geldt: niet iedereen die volgens de officiële definitie doorgaat voor arm leeft in sociaal isolement en is bijvoorbeeld werkloos of dakloos, al bestaat er wel een sterk verband tussen, zoals Tim 'S Jongers ook stelt in een interview in dit nummer. Armoede betekent óok: een gerede kans om gevoelens van minderwaardigheid te ontwikkelen. Wie denkt dat het idee dat armoede een gevolg is van morele zwakte uit een ver verleden stamt, heeft het mis. In een samenleving waarin succes steeds vaker beschouwd wordt als keuze, is armoede al snel een kwestie van eigen verantwoordelijk en daarmee eigen schuld. Dat leidt tot giftige schaamte die armoede vaak verergert. Door schaamte trekken mensen zich terug uit het sociale leven. Verslechtering van de financiële situatie leidt tot eenzaamheid. We weten dat van ervaringsdeskundigen, maar ook dankzij diepgaand onderzoek door Arnoud Plantinga, die dit mechanisme beschrijft in zijn dissertatie Poor Psychology: Poverty, Shame, and Decission Making. Het goede nieuws is dat in sociaal beleid inmiddels het besef doorgedrongen lijkt dat armoede geen gevolg is van een individueel tekort, zoals Roeland van Geuns en Mirre Stallen betogen in het artikel waarmee dit nummer opent. Anderzijds heeft het ook iets tragisch' dat dit inzicht blijkbaar telkens herontdekt moet worden. Niet arme mensen zijn het probleem, armoede zélf is de kwestie. Er is echt meer nodig dan interventies op individueel niveau. Marie Muller-Lulofs , voorvrouw in het sociaal werk , zei het zo in haar klassieker Van mensch tot mensch uit 1916: 'Iedere armenzorg die niet doordringt tot de diepste bronnen, waaraan armoede ontwelt, en de armoede onaangevochten laat voorbestaan (…) is medeschuldig aan minachting. Armenzorg zonder sociale politiek zal nooit haar hoogste doel de reclassering, de opheffing van den arme in den verst-reikende zin, verwezenlijkt kunnen zien'. Ik ben benieuwd met welke gevoelens zij ruim honderd jaar later dit themanummer zou hebben gelezen.

…