Top

2022 | Boek

hoofdstuk lezen eerste hoofdstuk lezen

Preventie en gezondheidsbevordering door verpleegkundigen

Zelfmanagement en leefstijlcoaching

Auteur: Dr. Barbara Sassen

Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum

Over dit boek

Dit boek geeft (aankomend) verpleegkundigen handvatten om preventie en gezondheidsbevordering te integreren in de dagelijkse praktijk. Het beschrijft hoe je zelfmanagement- en leefstijlcoaching evidence-based ‘handen en voeten’ geeft. Daarbij zijn patiënt- of persoongecentreerde zorg en patiëntparticipatie belangrijke uitgangspunten.

Nieuwe elementen in deze negende, herziene druk zijn programmatisch studeren en programmatisch toetsen. Door het hele boek staan opdrachten die direct aansluiten bij de voorafgaande tekstdelen. Deze opdrachten hangen met elkaar samen en sluiten aan bij de beroepsinhoud en competenties. Het vertrekpunt hierbij is dat preventie staat of valt bij een gemotiveerde patiënt én een gemotiveerde verpleegkundige professional. Succesvolle preventie verbetert zowel de gezondheidsstatus van de patiënt, de patiënttevredenheid als diens kwaliteit van leven. Succesvolle gezondheidsbevordering en zelfmanagement- en leefstijlsupport door verpleegkundige zorgprofessionals verbetert de therapietrouw, patiëntparticipatie, en shared-decision making. En natuurlijk heeft dit patiëntgecentreerde zorgparadigma voordelen voor zorgprofessionals zelf, voor het gezondheidszorgsysteem en de samenleving als geheel.

Preventie en gezondheidsbevordering door verpleegkundigen - Zelfmanagement en leefstijlcoaching is geschreven voor studenten in de bachelor- en masteropleidingen verpleegkunde en voor verpleegkundige professionals.

Dr. Barbara Sassen PhD RN is als hoofddocent verbonden aan de University of Applied Sciences, Utrecht. Deze negende druk sluit aan bij het boek Verplegen vanuit ambitie, ISBN 9789036826037.

Inhoudsopgave

Voorwerk

1. Gezondheid

Samenvatting

Visies op gezondheid zijn: de medische visie, de biologische visie, de psychologische visie, de sociale en de dynamische visie. Het begrip ‘positieve gezondheid’ krijgt nu steeds meer nadruk. Het accent in de zorgverlening zou niet meer moeten liggen op ziekte en zorgverlening, maar op gezondheid en het uitbreiden van gezondheid.

Barbara Sassen

2. Gezondheidsmodellen

Samenvatting

De International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF) wordt gebruikt als een planningsinstrument voor het nemen van beslissingen in de gezondheidszorg. Voorlopers of hiervan afgeleide modellen die kijken vanuit gezondheid zijn het Health Concept van Lalonde, het Conceptueel model van Volksgezondheid en het VTV-model. De kern wordt gevormd door gezondheid en gezondheid wordt gekoppeld aan zowel de endogene gezondheidsdeterminant, de gezondheidsdeterminant leefstijl & (gezondheids)gedrag, de exogene gezondheidsdeterminant en de gezondheidsdeterminant medische zorg & preventie. Al deze modellen kijken naar gezondheid op groepsniveau.

Barbara Sassen

3. Gezondheidsindicatoren

Samenvatting

Voor verpleegkundigen is inzicht in de gezondheidstoestand van de bevolking essentieel, zowel voor preventie als gerichte zorgverlening. Het doel van epidemiologisch onderzoek is een relatie aan te tonen tussen het gezondheidsprobleem en bepaalde verschijnselen. Gezondheidsindicatoren geven cijfermatig inzicht in welke gezondheidsproblemen veel voorkomen en bij welke groepen in de bevolking. Belangrijke gezondheidsindicatoren zijn morbiditeit (ziektecijfers) en mortaliteit (sterftecijfers), maar ook belangrijk zijn multimorbiditeit met een extra negatief effect op de gezondheid en specifiek op de ervaren kwaliteit van leven. Veel gezondheidsproblemen hebben verband met de sociaaleconomische positie van mensen.

Barbara Sassen

4. Preventie

Samenvatting

Preventie is gericht op het voorkomen van gezondheidsproblemen. We maken een onderscheid in universele, primaire preventie, gericht op het bevorderen van gezondheid en gezond gedrag; selectieve, geïndiceerde en secundaire preventie, gericht op het opsporen en vroegtijdig behandelen van gezondheidsproblemen; en zorggerelateerde, tertiaire preventie, gericht op het optimaliseren van de gezondheidssituatie als er een of meerdere gezondheidsproblemen gediagnosticeerd zijn. Het combineren van de verschillende vormen van preventie geeft de beste kans op gezondheidswinst. En voor succesvolle preventie is de betrokkenheid van de patiënt belangrijk. Er zijn twee niveaus van preventie, individuele preventie (hoogrisicobenadering) en collectieve preventie (populatiebenadering).

Barbara Sassen

5. Preventie en patiënt-/persoongecentreerde zorg

Samenvatting

Patiëntgecentreerde zorg wordt steeds vaker persoongecentreerde zorg genoemd in de verpleegkundige beroepsuitoefening. Patiënt- of persoongecentreerde zorg plaatst de patiënt in het centrum van de zorg en herkent de persoon als geheel met fysieke, psychologische en maatschappelijke behoeften. In tegenstelling tot wat algemeen wordt gedacht, vereist patiëntgerichtheid meer dan een respectvolle houding ten opzichte van patiënten. Het betekent dat we bij gezamenlijke besluitvorming (shared decision-making), rekening houden met culturele tradities, persoonlijke voorkeuren en waarden, gezinssituatie, sociale omstandigheden en levensstijl. Volgens de uitgangspunten van persoongecentreerde zorg zouden verpleegkundigen zich bewust moeten zijn van bestaande mythen met betrekking tot shared decision-making. Preventie zou moeten worden aangeboden vanuit de zorg, vanuit intra- en interdisciplinaire samenwerking waardoor de juiste vervlechting ontstaat van cure en care. Als er sprake is van persoongecentreerde zorg en patiënten meer betrokken zijn bij hun zorg en behandeling, verbetert dit de effectiviteit én de veiligheid van zorg en behandeling.

Barbara Sassen

6. Preventie en gezondheidsgedrag

Samenvatting

Het doel van preventie is het voorkomen van gezondheidsproblemen en beperkingen in functies, activiteiten en/of participatie die de kwaliteit van leven van mensen verminderen. Dit kan worden bereikt door het bevorderen van de gezondheid, veelal door een verandering van het zelfmanagement en de leefstijl. Gezondheidsgedrag is complex gedrag. Als we een beter zicht willen hebben op gezondheidsgedrag, moeten we rekening houden met het volgende. Gezondheidsgedrag is vrijwillig gedrag, waarbij risico-inschatting en gezondheidsmotieven een rol spelen. Voor vrijwillig gezondheidsgedrag zijn aandachtspunten: paternalisme en prospectieve verantwoordelijkheid.

Barbara Sassen

7. Preventie en eHealth

Samenvatting

Met eHealth kunnen verpleegkundigen de patiënt support bieden en zijn zelfmanagement en leefstijl bevorderen. eHealth kan bijdragen aan het verbeteren van het gezondheidsgedrag. eHealth sluit aan bij de actieve rol die patiënten willen hebben in de omgang met hun eigen gezondheid. En eHealth sluit aan op de op samenwerking gerichte relatie met de zorgprofessional. Bovendien is eHealth voor veel patiënten goed toegankelijk. De technologie maakt interactie met de zorgprofessional mogelijk en biedt kansen voor selfmanagement support (SMS) waardoor getailorde (op maat gemaakte), patiëntspecifieke informatie gegeven kan worden, passend bij de patiëntbehoeften voor zelfmanagementondersteuning. eHealth biedt mogelijkheden om aan te sluiten bij mensen in het sociale netwerk van de patiënt, maar ook bij andere zorgprofessionals.

Barbara Sassen

8. Preventieparaplu: gezondheidsbescherming, gezondheidsbevordering en ziektepreventie

Samenvatting

Preventie is een breed begrip en is een parapluterm voor gezondheidsbevordering, ziektepreventie en gezondheidsbescherming. Gezondheidsbevordering (health promotion) richt zich op het gezondheidsgedrag van mensen, maar heeft ook een omgevingsgerichte benadering van gezondheid en ziekte, waar mogelijk ondersteund met regulering. Ziektepreventie (patient education) richt zich op het bevorderen van patiëntparticipatie en shared decision-making, en op het ondersteunen van het leefstijl- en zelfmanagement. Gezondheidsbescherming (health protection) bestaat uit allerlei wet- en regelgeving waarmee schade aan de gezondheid van mensen wordt voorkomen of beperkt en gaat samen met inspectie en controle. Gezondheidsbevordering, ziektepreventie en zelfmanagement- en leefstijlsupport worden steeds belangrijker binnen de beroepsuitoefening van verpleegkundigen. Het huidige uitgangspunt is dat preventie en het bevorderen van het zelfmanagement van de patiënt vanuit zorg en behandeling worden aangeboden.

Barbara Sassen

9. Effecten van het bevorderen van zelfmanagement

Samenvatting

Om het zelfmanagement van de patiënt te bevorderen, geven verpleegkundigen leefstijl- en gezondheidsadviezen. De veronderstelling hierbij is dat als de patiënt het leefstijl- of gezondheidsadvies opvolgt, zijn zelfmanagement verbetert en de patiënt beter in staat is om met zijn gezondheidsprobleem om te gaan. Het niet-opvolgen van leefstijl- en gezondheidsadviezen wordt therapieontrouw of non-compliance genoemd, of non-adherence. De World Health Organization (WHO) noemt non-adherence ‘a new medical problem’ dat steeds ongunstiger wordt. Als zorgprofessionals binnen hun beroepsuitoefening zelfmanagementsupport bieden aan mensen om hun zelfmanagement en leefstijl te verbeteren – toepassen, dan zal dit leiden tot compliance & adherence, betere patiëntparticipatie, effectievere shared decision-making, effectiever zelfmanagement van patiënten zelf, en meer welbevinden. Ook zal het begrijpen en onthouden van allerlei zaken met betrekking tot ziek-zijn verbeteren en zal de patiënttevredenheid toenemen.

Barbara Sassen

10. Intervention Mapping: Zelfmanagement- en leefstijlcoaching

Samenvatting

Gezondheidsbevordering en ziektepreventie zijn gericht op het bevorderen van een gezonde leefstijl en beter zelfmanagement, dus op gewenst(er) gezondheidsgedrag. Doel van intentionele voorlichting is het veranderen van gezondheidschadend gedrag. Doel van faciliterende gezondheidsvoorlichting is kennisoverdracht door informatieverstrekking. Intervention Mapping is een protocol met zes stappen om op basis van evidence je gezondheidskundige interventie te ontwikkelen en uit te voeren. Intervention Mapping begint met inzicht krijgen in het gezondheidsprobleem en de achterliggende redenen van mensen voor bepaald gedrag. Deze gedragsdeterminanten zijn de aangrijpingspunten voor het veranderen van zelfmanagement- en leefstijlgedrag. In Intervention Mapping worden vervolgens de gedrags- of performancedoelen, en verander- of changedoelen bepaald; dit biedt een overzicht van je interventiedoelen. Hierna volgt het selecteren van de geschikte methoden om de doelen te behalen en de methoden om de gedragsdeterminanten te veranderen. Met deze methoden als bouwstenen ontwikkel je de interventie en schrijf je hierna een implementatie- en evaluatieplan.

Barbara Sassen

11. Intervention Mapping stap 1 Needs assement, analyse van het gezondheidsprobleem

Samenvatting

Intervention Mapping stap 1 wordt ook wel de gezondhseidskundige analyse of het needs assessment genoemd. Intervention Mapping stap 1 gaat over het in kaart brengen van gezondheid én de kwaliteit van leven; en ook over een analyse van het (zelfmanagement- of leefstijl)gedrag. Deze stap helpt je inzicht te krijgen in het gezondheidsprobleem c.q. de stoornis, beperking of handicap en de invloed hiervan op de kwaliteit van leven. Tevens helpt deze stap je inzicht te krijgen in de invloed van (zelfmanagement- en/of leefstijl)gedrag op gezondheid en inzicht in welke gedragsdeterminanten de aangrijpingspunten kunnen worden voor het verbeteren van de gezondheid c.q. het zelfmanagement- en/of leefstijlgedrag.

Barbara Sassen

12. Intervention Mapping stap 1 Bepalen van de gedragsdeterminanten, Theory of Planned Behavior

Samenvatting

In Intervention Mapping stap 1 kijken we naar de achterliggende redenen van mensen om zich op een bepaalde manier te gedragen. In het needs assessment van Intervention Mapping verkennen we de rol die (gezondheids)gedragingen spelen bij het gezondheidsprobleem. Welke gedragsdeterminanten bepalen de intentie en het (gezondheids)gedrag? En hoe bepalen de attitude, subjectieve invloed en eigen-effectiviteit de intentie van mensen? Gedragsdeterminanten of sociaalcognitieve determinanten zijn de achterliggende redenen van mensen om bepaald zelfmanagement- en leefstijlgedrag te vertonen. De Theory of Planned Behavior (TPB-model) en het ASE-model leren ons ‘te zien waar de knelpunten voor verandering van gedrag precies zitten bij een bepaalde patiëntgroep. Het gedrag dat uit de gedragsanalyse komt, staat centraal. Gedragsdeterminanten hebben een duidelijke relatie met het gezondheidsprobleem want zij dragen bij aan het ontstaan en in stand houden van het gezondheidsprobleem.

Barbara Sassen

13. Intervention Mapping stap 2 Matrix van gedrags- en veranderdoelen

Samenvatting

Vanuit de vorige stap kennen we nu de gedragsdeterminanten als bepalende factoren van gedrag, en weten we welke factoren het (zelfmanagement- of leefstijl)gedrag bepalen. In Intervention Mapping stap 2 kunnen we, nu we vanuit stap 1 weten welke factoren het gedrag bepalen, de veranderingen die gewenst zijn omzetten in doelen. Je start in stap 2 met het richting geven aan het oplossen van het gezondheidsprobleem c.q. de stoornis, beperking of handicap bij de doel-/patiënt(engroep). Dit doe je door te bepalen wat het overall-doel is van de gezondheidskundige interventie die je wilt gaan ontwikkelen. En door vervolgens de gedragsdoelen concreet te beschrijven, en hierbij (passend bij de gedragsdeterminanten) de veranderdoelen te beschrijven. Je bent een interventie aan het ontwikkelen om (zelfmanagment- en/of leefstijl)gedrag te optimaliseren bij een specifieke patiëntengroep.

Barbara Sassen

14. Intervention Mapping stap 3 Methoden voor het veranderen van zelfmanagement- en/of leefstijlgedrag

Samenvatting

In Intervention Mapping stap 3 wordt naar methoden gezocht om gedragsdeterminanten, de intentie en het (gezondheids)gedrag te veranderen bij de patiëntengroep c.q. doelgroep. De geselecteerde methoden zullen in Intervention Mapping stap 4 gebruikt gaan worden als de bouwstenen om de interventie te ontwerpen. De methoden bepalen de effectiviteit van je gezondheidskundige interventie. Je vertrekpunt bij het selecteren van methoden zijn de gedrags- en veranderdoelen uit Intervention Mapping stap 2; uit deze stap weet je ook op welke gedragsdeterminanten de interventie gericht moet zijn. In stap 3 ga je zoeken naar manieren om deze doelen te behalen. Je selecteert methoden waarbij je uitgaat van de te veranderen gedragsdeterminanten. In deze stap zoek je naar de methoden om gedragsdeterminanten te veranderen en je gebruikt hiervoor evidence-based literatuur. Er zijn methoden waarvan is aangetoond dat deze goed werken om zelfmanagement- en leefstijlgedrag te veranderen.

Barbara Sassen

15. Intervention Mapping stap 4 Ontwerpen van de gezondheidskundige interventie

Samenvatting

Als je als zorgprofessional een verandering wilt aanbrengen in de intentie (het voornemen van de patiënt om zich anders, gezonder te gaan gedragen, het van plan zijn), is de aandacht gericht op het veranderen van attitudes, subjectieve normen en eigen-effectiviteit en mensen te leren omgaan met barrières. De interventies die de intentie veranderen van mensen, hebben een gunstig effect op het bewerkstelligen van een gedragsverandering. Een interventie is effectiever als het aantal gebruikte methoden toeneemt. In Intervention Mapping stap 3 heb je de methoden geselecteerd die passen bij de gedragsdoelen, veranderdoelen en gedragsdeterminanten, en je kiest hierbij steeds voor effectief gebleken methoden. In Intervention Mapping stap 4 worden deze methoden gebruikt om de interventie te gaan bouwen. De methoden plaats je bijvoorbeeld in het Model van gedragsverandering, een logische volgorde, zodat het hoofddoel van je interventie behaald kan worden.

Barbara Sassen

16. Intervention Mapping stap 5 Ontwerp implementatieplan

Samenvatting

In de vorige stap is de interventie ontworpen, gericht op beter zelfmanagement- en/of leefstijlgedrag. Een interventie zal alleen effectief kunnen zijn, als ze goed wordt uitgevoerd. Veel evidence-based interventies worden niet uitgevoerd zoals de bedoeling was bij het ontwikkelen van de interventie. Daarom wordt in Intervention Mapping stap 5 een implementatieplan gemaakt. Het implementatieplan bestaat onder andere uit de doelen die je hebt bij de uitvoering van de interventie. De implementatiefase gaat over nadenken over de verspreiding, implementatie en inbedding van de gezondheidskundige interventie. Het implementatieplan beschrijft de implementatiestrategie.

Barbara Sassen

17. Intervention Mapping stap 6 Evaluatieplan

Samenvatting

In Intervention Mapping stap 6 wordt zowel de procesevaluatie gepland als de evaluatie om te bepalen welke effecten de interventie heeft opgeleverd. In het evaluatieplan komen de in stap 2 geformuleerde gedragsdoelen en veranderdoelen terug, evenals de in stap 5 geformuleerde implementatiedoelen. In het evaluatieplan wordt beschreven hoe de interventie geëvalueerd gaat worden. In de procesevaluatie wordt nagegaan waarom de gezondheidskundige interventie wel of niet effectief is geweest. In de effectevaluatie wordt nagegaan op welk niveau effecten zijn bereikt, bijvoorbeeld op het niveau van een verandering in gedragsdeterminanten, op het niveau van een werkelijke verandering in gedrag of op het niveau van langdurig gedragsbehoud.

Barbara Sassen

18. Belemmeringen voor patiënten bij zelfmanagement- en leefstijlverandering

Samenvatting

Belemmeringen voor het veranderen van het zelfmanagement en het zich eigen maken van een gezondere leefstijl waar patiënten tegenaan lopen, hebben te maken met de informatievoorziening en de communicatie met de verpleegkundigen. Factoren die meespelen, zijn het uitwisselen van informatie, participatie in de relatie, het nemen van beslissingen en het omgaan met de negatieve kanten van gezondheidsadviezen. Belemmeringen in de communicatie tussen verpleegkundige en patiënt die meespelen zijn instrumenteel versus affectief gedrag, (non-)verbaal gedrag, privacy, taalgebruik en de mate van ervaren controle.

Barbara Sassen

19. De zorgprofessional als zelfmanagement- en leefstijlcoach

Samenvatting

Door het bevorderen van zelfmanagement van de patiënt kan hij zelf de regie voeren over zijn leven. Dan kan hij de ziekte een plek geven in zijn leven, de kwaliteit van leven zo veel mogelijk verhogen en stoornissen, beperkingen en participatieproblemen of andere gezondheidsproblemen voorkomen. Zelfmanagement is een persoongecentreerde benadering en gaat altijd over shared decision-making, met voortdurend afstemming op (veranderende) patiëntbehoeften. Om het zelfmanagement-, leefstijl- en gezondheidsgedrag van de patiënt te veranderen, hebben verpleegkundigen specifieke psychosociale en communicatieve vaardigheden nodig. Motiveren is niet eenvoudig. Verpleegkundigen zouden gericht moeten zijn op gezondheidsuitkomsten zoals patiënttevredenheid, concordance en optimaal leefstijl- en zelfmanagement. Zorgprofessionals moeten samen met de patiënt komen tot patiëntgecentreerde zorg en behandeling met interventies die de gezondheidssituatie van de patiënt verbeteren. Hiertoe moeten zorgprofessionals hun professionele rol heroverwegen en hun technische kennis en kunde vertalen naar de leefwereld van de patiënt. Dit resulteert in sustainable and shared decisions met patiënten.

Barbara Sassen

Nawerk

Titel: Preventie en gezondheidsbevordering door verpleegkundigen
Auteur: Dr. Barbara Sassen
Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum
Elektronisch ISBN: 978-90-368-2799-7
Print ISBN: 978-90-368-2798-0
DOI: https://doi.org/10.1007/978-90-368-2799-7