Praktijkboek slapeloosheid in de ggz

Auteur: Inge M. Ensing

Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum

Inhoudsopgave

Over dit boek

Dit boek geeft ggz-professionals inzicht in de samenhang tussen psychische klachten en langdurige slapeloosheid. Daarnaast helpt het hen om slapeloosheid bij cliënten vast te stellen en te behandelen.

Praktijkboek slapeloosheid in de ggz biedt kennis over langdurige slapeloosheid en hoe deze meest voorkomende slaapstoornis in relatie staat tot psychische klachten, lichamelijke problemen en het gebruik van middelen en medicatie. Ook biedt het boek een overzicht van andere veelvoorkomende slaap-waakstoornissen. Casuïstiek en illustraties verhelderen de vicieuze cirkel van denken, voelen en doen die slapeloosheid in stand houdt. Alle manieren om deze dynamiek te doorbreken komen aan bod: van cognitieve gedragstherapie en medicatie tot aanvullende psychologische therapieën. Daarnaast geeft het boek adviezen om tot het meest passende behandelplan te komen. Tot slot bevat het aanbevelingen voor een op maat gesneden aanpak voor specifieke cliëntengroepen, zoals mensen met een depressie of ptss.

Inge Ensing is gezondheidszorgpsycholoog, gedragstherapeut VGCt© en somnoloog. Zij heeft ervaring met verschillende populaties binnen de ggz en is geschoold in emdr en ACT. Sinds 2018 is zij werkzaam bij het Expertisecentrum Slaap en Psychiatrie van GGZ Drenthe. Daar onderzoekt en behandelt ze met een multidisciplinair team cliënten met slaap-waakstoornissen. Inge geeft regelmatig cursussen en workshops over dit onderwerp.

Inhoudsopgave

Voorwerk

1. Langdurige slapeloosheid in de ggz

Samenvatting

Mensen met langdurige slapeloosheid (insomniastoornis) ervaren lijdensdruk of beperkingen in het functioneren als gevolg van lang bestaande en frequente problemen met in- en/of doorslapen. Langdurige slapeloosheid komt in de ggz-populatie veel voor en hangt samen met een slechtere prognose van de overige psychopathologie. Er worden verschillende, onderling samenhangende neurobiologische factoren onderscheiden die meespelen bij zowel slapeloosheid als bij andere psychische stoornissen. De problemen kunnen elkaar onderling versterken en het behandelen van comorbide langdurige slapeloosheid heeft een gunstig effect op de overige psychische klachten. Overmatig gebruik van genotsmiddelen beïnvloedt slaap negatief, en ook psychofarmaca zoals antidepressiva, antipsychotica en stimulantia hebben negatieve invloed op de stoffen in het brein die betrokken zijn bij slaap en waak. Tot slot kunnen gezondheidsproblemen en hormonale veranderingen slapeloosheid veroorzaken of versterken, en langdurige slaapverstoring is op zichzelf een risicofactor voor het ontwikkelen van gezondheidsproblemen.

Inge M. Ensing

2. Slaap en slaapverstoring

Samenvatting

Slaap speelt een cruciale rol bij het gezond houden van de geest, bijvoorbeeld op het gebied van geheugen, emotieregulatie en impulsregulatie. Het functioneren van lichamelijke processen, zoals de energiehuishouding en de immuunrespons, wordt ook beïnvloed door slaap. Binnen een slaapperiode vindt een afwisseling plaats tussen non-remslaap en remslaap, die elk een eigen functie hebben. Slaap en waak worden gereguleerd door een naar balans en herstel strevende functie van het brein en door de biologische klok. De mate van arousal bepaalt of de overgang van waak naar slaap wordt gemaakt, en de juiste slaapgewoontes zorgen ervoor dat slaap op een betrouwbare wijze tot stand komt, op de juiste tijd en op de juiste plaats. Slapeloosheid ontstaat door een combinatie van kwetsbaarheid en stressvolle omstandigheden, en wordt onderhouden door negatieve cognities, inadequate slaapgewoontes en een hoge mate van arousal. Andere slaap-waakstoornissen komen ook veel voor in de ggz, waaronder parasomnia’s, circadianeritme-slaap-waakstoornissen en ademhalingsgerelateerde slaapstoornissen.

Inge M. Ensing

3. Diagnostiek van slaapproblemen

Samenvatting

De diagnostiek van slapeloosheid vindt plaats met behulp van een slaapanamnese, aangevuld met een slaap-waakdagboek en eventueel vragenlijsten. Hierbij kunnen aanwijzingen voor andere slaapproblemen naar voren komen. De insomniastoornis, de nachtmerriestoornis en in sommige gevallen de circadianeritme-slaap-waakstoornis kunnen behandeld worden binnen de ggz. Voor de vaststelling en behandeling van andere slaap-waakstoornissen is verwijzing naar een slaapcentrum nodig.

Inge M. Ensing

4. Behandeling van slapeloosheid

Samenvatting

De eerstekeusbehandeling bij langdurige slapeloosheid is cognitieve gedragstherapie, cgt-i. Deze verzameling van interventies bestaat doorgaans uit een combinatie van psycho-educatie, slaaphygiëneadviezen, gedrags- en cognitieve interventies en ontspanningsoefeningen. Stimuluscontrole en slaaprestrictie vormen de kern van de behandeling: die brengen processen S en C en de associatie met het bed weer op orde en verminderen arousal. Naast volledige, fysieke uitvoering zijn ook verkorte en online of groepsvarianten van cgt-i effectief. Voorafgaand aan en tijdens cgt-i zet je motiverende gespreksvoering in. Registratie met een slaap-waakdagboek loopt als een rode draad door de behandeling. Wanneer de cognitief-gedragsmatige aanpak niet beschikbaar is of onvoldoende helpt, kunnen benzodiazepineagonisten worden voorgeschreven, bij voorkeur kortdurend. Laag doseren en regelmatig evalueren zijn hierbij van belang. In de praktijk worden bij slapeloosheid ook versuffende antidepressiva en antipsychotica voorgeschreven. Mindfulness en Acceptance and Commitment Therapy bieden alternatieve of aanvullende mogelijkheden binnen de niet-medicamenteuze behandeling van langdurige slapeloosheid.

Inge M. Ensing

5. De vicieuze cirkel doorbreken

Samenvatting

Langdurige slapeloosheid wordt in stand gehouden en verergerd door een vicieuze cirkel van denken, voelen en doen. Er zijn verschillende, onderling samenhangende factoren te onderscheiden. Zo kan de slaapomgeving en het in bed liggen door inadequate gewoontes geassocieerd zijn geraakt met activiteit. Ook de mate en verdeling van activiteit overdag heeft invloed op de nacht. Piekeren is een vorm van cognitieve hyperarousal die veel voorkomt bij mensen met langdurige slapeloosheid. Verder kan het zo zijn dat men inspanning levert om te slapen, wat averechts werkt. Het gebruik van slaapmedicatie is een van de manieren waarop men probeert slaap af te dwingen. Uit onderzoek blijkt verder dat mensen met slapeloosheid vaak hun totale slaapduur onderschatten, wat in wisselwerking staat met overmatige aandacht voor de slaap. Disfunctionele ideeën over slapen, vermoeidheid en functioneren leveren eveneens een bijdrage aan de vicieuze cirkel. Al deze factoren kunnen apart worden aangepakt met een combinatie van therapeutische gereedschappen.

Inge M. Ensing

6. De toepassing in de ggz

Samenvatting

De verschijningsvorm en aanpak van de onderhoudende factoren van langdurige slapeloosheid verschillen per bijkomende psychische aandoening. Zo kunnen psychotische symptomen hyperarousal en problemen met motivatie met zich meebrengen. Depressie en manie hebben een sterke circadiane component en uiten zich in de dosering van activiteit. Bij ptss spelen nachtmerries en angst voor slaap een grote rol. Bij stoornissen in het gebruik van middelen houd je rekening met de effecten van het gebruik op de slaap, en van de mensen met adhd en ass heeft een groot deel een verlaat slaap-waakritme. De borderline-persoonlijkheidsstoornis brengt een verhoogde mate van arousal met zich mee. Verder bepalen ook de leeftijd en verstandelijke vermogens van je cliënt diens kwetsbaarheden en mogelijkheden ten aanzien van de slaap. Ook de setting is van invloed; een kliniek biedt uitdagingen maar ook kansen. Hoe je slapeloosheid integreert in de ggz-behandeling weeg je samen met de cliënt en medebehandelaars af.

Inge M. Ensing

Nawerk

Titel: Praktijkboek slapeloosheid in de ggz
Auteur: Inge M. Ensing
Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum
Elektronisch ISBN: 978-90-368-2950-2
Print ISBN: 978-90-368-2949-6
DOI: https://doi.org/10.1007/978-90-368-2950-2