Top

2006 | wo | Boek

hoofdstuk lezen eerste hoofdstuk lezen

Patiëntenvoorlichting en mondgezondheid

Auteurs: prof. dr. M.A.J. Eijkman, drs. M.P.M.A. Duyx, dr. A.Ph. Visser

Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum

Over dit boek

Voorlichting geven aan patiënten is een belangrijke taak binnen de gezondheidszorg. De opkomst van internet heeft het karakter van de voorlichting drastisch veranderd. Het studieboek Patiëntenvoorlichting en mondgezondheid is daarom volledig herzien en geactualiseerd. In deze nieuwe uitgave komt de rol van internet bij patiëntenvoorlichting uitgebreid aan bod.

Patiëntenvoorlichting en mondgezondheid biedt een pragmatisch overzicht van situaties op het gebied van patiëntenvoorlichting uit de tandheelkundige praktijk. Aan de hand van patiëntengeschiedenissen en brieven worden diverse ervaringen en vragen behandeld. Het boek koppelt zo op heldere wijze theorie en praktijk van patiëntenvoorlichting.

Het boek bestaat uit vier delen. In het eerste deel gaan de auteurs in op de maatschappelijke betekenis van voorlichting. In het tweede deel staat het onderwerp communicatie centraal: aan de orde komen gespreksvaardigheden, gespreksmodellen en non-verbaal gedrag. In het derde deel wordt ingegaan op de drie kernelementen van patiëntenvoorlichting: de informatie aan patiënten, de instructie en de begeleiding. In het vierde deel gaan de auteurs in op de relatie tussen voorlichting en massamedia. Het boek wordt afgesloten met enige ethische kanttekeningen en vraagstellingen. Ter verheldering is een korte verklarende lijst met tandheelkundige begrippen toegevoegd.

Patiëntenvoorlichting en mondgezondheid is in eerste instantie bestemd voor mondhygiënisten en tandartsen. Maar het boek is ook uiterst nuttig voor mensen die werkzaam zijn binnen andere disciplines in de gezondheidszorg of op het gebied van voorlichtingskunde.

Inhoudsopgave

Voorwerk

Inleiding

Voorwerk

1. Voorlichting: de maatschappelijke betekenis

Samenvatting

In dit hoofdstuk is, na een korte inleiding en een casus waarin uitgebreid is aangegeven wat er kan misgaan in de communicatie tussen een patiënt en diverse tandartsen, een aantal redenen genoemd waarom voorlichting tegenwoordig zo sterk in de belangstelling staat. Zo werden onder meer genoemd de verschuiving in gezondheidsproblemen vergeleken met de periode van voor de Tweede Wereldoorlog, nieuwe gedragsnormen en leefpatronen, het fenomeen van de mondige burger, de opkomst van internet en ten slotte de Wet Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (wgbo). Vooral de invoering van deze wet noodzaakt tandartsen inzicht te hebben in de complexe materie van de patiëntenvoorlichting.

M.A.J. Eijkman, M.P.M.A. Duyx, A.Ph. Visser

2. Voorlichting: begrippen en definities

Samenvatting

In dit hoofdstuk is een korte beschouwing gewijd aan de begrippen voorlichting, Gezondheidsvoorlichting, Gezondheidsbevordering, Tandheelkundige Gezondheidsvoorlichting en Opvoeding, ook wel tandheelkundige voorlichting genoemd. In de patiëntenvoorlichting zijn de elementen informatieverstrekking, bewust hulp bieden bij menings- en besluitvorming essentieel. Een werkdefinitie van tandheelkundige voorlichting is opgesteld. Als onderdeel van dit begrip is onderscheid gemaakt tussen de drie vormen van patiëntenvoorlichting, te weten: informatie, instructie en begeleiding.

M.A.J. Eijkman, M.P.M.A. Duyx, A.Ph. Visser

Communicatie

Voorwerk

3. Communicatie

Samenvatting

Communicatie vormt zo’n wezenlijk onderdeel van ons dagelijks leven dat wij ons niet meer realiseren dat wij er voortdurend, bewust of onbewust, mee bezig zijn. Er is heel veel over dit verzamelbegrip geschreven en nagedacht. Dat blijkt bijvoorbeeld wanneer in 2006 op een bekende zoekmachine via internet de Engelse begrippen communication en theory samen worden ingetikt en er na 32 seconden 60.300.000 hits verschijnen. Het gaat dus kennelijk om een zeer complex en veelomvattend gebeuren. Duidelijk is dat mensen afkomstig van verschillende disciplines – wetenschappelijk onderzoekers, journalisten, computerdeskundigen, marketingspecialisten, biologen en natuurkundigen, hulpverleners in de zorg en patiënten, enzovoort – vanuit verschillende perspectieven naar het proces kijken.

M.A.J. Eijkman, M.P.M.A. Duyx, A.Ph. Visser

4. Functie en betekenis van nonverbaal gedrag

Samenvatting

Na enige algemene opmerkingen over functie en betekenis van niet-woordelijk gedrag is de vraag beantwoord in hoeverre niet-woordelijk gedrag een communicatieve functie heeft. Er zijn drie belangrijke verschilpunten tussen verbale en non-verbale communicatie te onderscheiden: tijdsdimensie, abstractieniveau en mate van censuur. Met behulp van voorbeelden is duidelijk gemaakt dat lichaamstaal aangeeft hoe de gesproken taal moet worden opgevat. Als communicatievorm bleek niet-woordelijk gedrag macht, betrokkenheid en affectie tussen mensen uit te drukken. Er is op gewezen dat het toekennen van betekenis aan niet-woordelijk gedrag tot interpretatiefouten kan leiden. Non-verbaal gedrag kan een ongecensureerde bron van informatie zijn en een voorbeeldfunctie vervullen. Ook is aangegeven hoe men met tegenstrijdigheden in de communicatie kan omgaan.

Aspecten van non-verbaal gedrag die in de tandarts-patiëntrelatie een communicatieve functie vervullen zijn beschreven. Het uiterlijk van een patiënt geeft een indruk waarvan men zich tijdens het gesprek bewust dient te zijn. Gebaren die een patiënt op zichzelf richt hebben meestal te maken met gevoelens van de patiënt zelf. Gebaren gericht op een ander drukken in de regel ook gevoelens en attituden over de ander uit.

Gezichtsuitdrukkingen en ogen vertonen de meeste gedragslekken. Het gelaat kan zes basisgevoelens uitdrukken: verwondering, angst, woede, afkeer, droefheid en blijheid. Oogcontact heeft een feedbackfunctie, een doorspeelfunctie, een stimulerende functie en een evaluatieve functie. De mogelijke betekenissen van fysieke afstand, grensoverschrijding en zitpositie zijn beschreven.

Een aantal non-verbale aspecten van de stem is besproken. Aangegeven is dat emoties en denkprocessen in de stem tot uitdrukking komen.

Ingegaan is voorts op het belang om juist tijdens pauzes en stilten in een gesprek nauwlettend het non-verbale gedrag van de patiënt te volgen. De mogelijke betekenissen van zwijgen en het omgaan met stilten kwamen daarna aan de orde.

Ten slotte is aandacht besteed aan het interpreteren van non-verbaal gedrag in het algemeen, waarbij onderscheid is gemaakt tussen observeren en interpreteren.

M.A.J. Eijkman, M.P.M.A. Duyx, A.Ph. Visser

5. Gespreksvaardigheden

Samenvatting

In dit hoofdstuk is veel aandacht geschonken aan allerlei gespreksvaardigheden. Deze zijn vooral opgevat als instrumenten om het behandelingsproces voor patiënt en tandarts bevredigend te laten verlopen. Het belang van een patiënt-gecentreerde grondhouding is benadrukt. Onder meer zijn aan de orde geweest onderwerpen als actief luisteren, aandachtgevend en luistergedrag, woordelijke en niet-woordelijke luistervaardigheden, de problematiek van vragen stellen en het vrije-attitude-interview. Achtergronden en adviezen met betrekking tot de angstige, agressieve en allochtone patiënt als speciale groepen patiënten zijn kort besproken. Tot slot is een praktijkrichtlijn in zeven stappen opgesteld voor het verloop van het eerste gesprek met een nieuwe patiënt.

M.A.J. Eijkman, M.P.M.A. Duyx, A.Ph. Visser

6. Gespreksmodellen

Samenvatting

Het probleemontdekkend gesprek en de essentie uit de cliëntgerichte gesprekstherapie, gebaseerd op de houdingscomponenten empathie, acceptatie en functionele echtheid, is beschreven. Aan de orde kwam daarbij ook de centrale rol van de reflectie van gevoelens bij het exploreren van problemen van cliënten/patiënten. Aangegeven is dat de Rogeriaanse methode van gespreksvoering vooral inlevingsvermogen in de belevingswereld van de patiënt vraagt. Er is een aantal uitgangspunten geformuleerd die belangrijk zijn voor het scheppen van een helpende relatie.

Bij het adviesgesprek is zowel een probleemontdekkende als een probleemoplossende fase te onderscheiden. Pas wanneer de patiënt ‘probleembewust’ is, zal hij gemotiveerd zijn zich bezig te houden met mogelijke oplossingen en adviezen. In de probleemoplossende fase van adviseren zal de tandarts er rekening mee moeten houden dat het effect van het advies afhankelijk is van de kwaliteit van dat advies en de acceptatie ervan door de patiënt. Daarna zijn drie andere belangrijke factoren die de kans op acceptatie van het advies verhogen beschreven. Er is ingegaan op twee modellen van veelvoorkomende adviessituaties. Deze paragraaf werd afgesloten met kennis uit de systeemtheorie over het onderkennen en oplossen van menselijke problemen en twee praktijkvoorbeelden.

Het slecht-nieuwsgesprek is beschreven in een model dat drie fases kent. Ook de vermijdingsreacties van de slecht-nieuwsbrenger en de mogelijke reacties van de ontvanger op een onaangenaam bericht zijn aan de orde geweest. Het slecht-nieuwsgesprek in de medische situatie en het omgaan met stervenden, zoals door de befaamde Elisabeth Kübler-Ross gepropageerd, werden onder de aandacht gebracht. Deze paragraaf werd afgesloten met drie uitgeschreven gespreksfragmenten ter illustratie van het slecht-nieuwsgesprek.

M.A.J. Eijkman, M.P.M.A. Duyx, A.Ph. Visser

Patiëntenvoorlichting

Voorwerk

7. Patiëntenvoorlichting: patiënteninformatie

Samenvatting

In dit hoofdstuk is patiënteninformatie als onderdeel van patiëntenvoorlichting aan de orde geweest. Onder meer is ingegaan op het begrip informatie, waarbij zowel de communicatiewetenschappelijke als de juridische betekenis (wgbo) is belicht. Enige sociaalwetenschappelijke achtergronden van informatiezoekend gedrag zijn kort besproken. Daarna is ingegaan op enige redenen en effecten van informatieverstrekking, zowel in de algemeen medische als in de tandheelkundige situatie.

De kennis van zowel patiënten als van tandartsen in relatie met informatieverstrekking is hierna besproken. Daarbij is opgemerkt dat er weinig onderzoek bekend is naar de kennis van patiënten van algemeen tandheelkundige onderwerpen, uitgezonderd naar de kennis van preventie en parodontale kwesties. Deze kennis blijkt overigens matig, maar vergeleken met vroeger wel toe te nemen.

Voorts is de zorg uitgesproken dat, gezien de enorme toevloed van onderzoeksgegevens, tandartsen en mondhygiënisten niet adequaat kunnen reageren op moderne ontwikkelingen en op vragen van patiënten vaak moeilijk antwoord kunnen geven. Patiënten blijken nogal wat vragen te hebben. Vermeld is dat patiënten veel vragen hebben in de categorie ‘verrichtingen van tandartsen’. Aangestipt is daarna de nogal ingewikkelde problematiek rond de beantwoording van vragen en de manier waarop de tandarts of mondhygiënist met behulp van het internet en zoekmachines wetenschappelijk gefundeerde kennis kan verkrijgen om de patiënt adequaat te helpen. Tot slot zijn in een schema onderwerpen opgenomen waarover, in de praktijk, informatie behoort te worden gegeven. Het hoofdstuk is afgesloten met enige praktische aanwijzingen bij het geven van patiënteninformatie.

M.A.J. Eijkman, M.P.M.A. Duyx, A.Ph. Visser

8. Patiëntenvoorlichting: patiënteninstructie

Samenvatting

In dit hoofdstuk is een aantal aspecten aan de orde geweest van de patiënteninstructie, het tweede onderdeel van patiëntenvoorlichting. Aangetoond werd dat bij instructie op diverse manieren gebruik kan worden gemaakt van allerlei leerprincipes. Vervolgens is betoogd dat voorlichting een vorm van sociale beïnvloeding is en dat de omgeving van de patiënt een grote rol kan spelen bij het verkrijgen van gebitsbewust gedrag. Verder is ingegaan op de effectiviteit van de mondhygiëne-instructie. Niet zozeer de manier van instrueren, als wel het herhaald en consequent uitvoeren van de controle erop is waarschijnlijk de meest bepalende factor om de mondhygiëne van een patiënt op een aanvaardbaar niveau te houden.

Het begrip attitude is aan de orde geweest en er zijn enkele theorieën besproken om meer duidelijkheid te krijgen over de inconsistentie tussen gedrag en attitude. Met name is ingegaan op het ‘health-belief-model’ en de opvattingen van Ajzen en Fishbein. Besloten werd met enige korte opmerkingen over het concept ‘eigen effectiviteit’.

M.A.J. Eijkman, M.P.M.A. Duyx, A.Ph. Visser

9. Patiëntenvoorlichting: patiëntenbegeleiding

Samenvatting

Aan de begeleiding van patiënten kunnen diverse aspecten worden onderscheiden die alle ter sprake zijn geweest. De belangrijkste blijven het opbouwen van de relatie met de patiënt en de bewust gegeven hulp bij menings- en besluitvorming. Maar alle andere aspecten, zoals genoemd in figuur 9.1, houden daarmee nauw verband.

Verder is in dit hoofdstuk besproken dat patiënten met tandartsen problemen kunnen hebben, maar dat het omgekeerde wel degelijk ook het geval kan zijn. Veel aandacht is besteed aan de kardinale rol van angst bij tandheelkundige behandelingen. Verschillende functies zijn onderscheiden en enige theoretische achtergronden zijn besproken. Voorts is aan de orde geweest hoe men vanuit de optiek van de patiëntenvoorlichting zeer angstige patiënten kan opvangen en gefaseerd kan begeleiden. Er is benadrukt dat de behandelend tandarts mogelijkheden heeft om patiënten te leren zelf angstaanjagende situaties in de behandelkamer onder controle te krijgen.

In de paragraaf over besluitvorming is naast de ontwikkeling van het shared decision making het innovatiemodel van Havelock besproken en de relevantie daarvan voor de tandheelkundige praktijk. Besloten werd met een korte beschouwing over de problematiek van de tweede mening.

M.A.J. Eijkman, M.P.M.A. Duyx, A.Ph. Visser

10. Gedragsverandering en therapietrouw

Samenvatting

Hiervoor is een schets gegeven van de verschillende sociaalwetenschappelijke invalshoeken op tandheelkundige gezondheidsvoorlichting. Een diversiteit aan theorieën en begrippen kwam daarbij aan de orde. Dit is van belang voor inzicht in de oorzaken van het tandheelkundig gedrag. Tandheelkundige voorlichting is gericht op het bevorderen van mondgezondheid, waarbij door middel van communicatie met de bevolking of delen daarvan, getracht wordt informatie te verstrekken, hulp te bieden bij menings- of besluitvorming, of gedragspatronen te beïnvloeden.

Een kerntaak van de tandarts is het verstrekken van informatie (wgbo). De zorg van de tandarts zal niet altijd expliciet gericht zijn op gedragsverandering. Toch is gedragsverandering een belangrijk aspect van de tandheelkundige voorlichting. Terwijl in voorgaande hoofdstukken de aandacht zich richtte op het geven van inzicht in allerlei bevorderende en belemmerende gedragsfactoren in de informatieverstrekking en de instructie aan patiënten, zijn in dit hoofdstuk enkele benaderingen in voorlichting gericht op gedragsverandering aan de orde gekomen. Tevens werd uitvoerig stilgestaan bij de definitie, de omvang en de verklaring van therapietrouw op het terrein van de mondzorg.

M.A.J. Eijkman, M.P.M.A. Duyx, A.Ph. Visser

Massamedia en ethiek

Voorwerk

11. Massacommunicatie en gebitsbewustheid

Samenvatting

In dit hoofdstuk is een overzicht gegeven van verschillende aspecten van patiëntenvoorlichting via de massamedia. Massacommunicatie is opgevat als openbaarmaking in de breedste zin van het woord. Massamedia zijn, zo blijkt uit onderzoek, voor het publiek belangrijke bronnen van informatie op tandheelkundig gebied. Dergelijke informatie leidt vaak tot reacties. Vastgesteld wordt dan ook dat massamedia een doorslaggevende rol in de samenleving kunnen spelen, maar dat vooral de massacommunicatietheorie leert dat de ontvanger van de boodschap een belangrijke rol speelt bij het effect ervan.

Op basis van de literatuur is ingegaan op de invloed van de media op kennis van de meningsvorming en -verandering omtrent onderwerpen waar mensen weinig informatie over hebben. Aan de hand van enkele campagnes is de rol van de massamedia in voorlichtingscampagnes van het Ivoren Kruis en de beroepsorganisatie nmt kort belicht. Enkele voorwaarden zijn genoemd voor het succes van acties. De rol van de reclame is eveneens aan de orde gekomen. Tot slot van dit hoofdstuk zijn enkele conclusies getrokken uit de benadering van het bedrijfsleven om zo goed mogelijk aan te sluiten bij de wensen, behoeften en gewoonten van het publiek.

M.A.J. Eijkman, M.P.M.A. Duyx, A.Ph. Visser

12. Hulpmiddelen in de patiëntenvoorlichting

Samenvatting

Het is duidelijk dat wanneer men in de patiëntenvoorlichting gebruik wil maken van ondersteunende hulpmiddelen, het van belang is dat men op diverse belemmerende en bevorderende factoren let. Gebruik van dit materiaal in de tandheelkundige situatie lijkt nuttig wanneer tandarts, mondhygiënist en andere hulpverleners de volgende uitgangspunten voor ogen hebben.

Het doel moet duidelijk zijn en zal veelal vermeerdering van kennis in bepaalde omstandigheden moeten inhouden. Grote veranderingen in gedrag en houding kunnen lang niet altijd worden verwacht.
De doelgroep moet vaststaan. Een folder, een poster, een videofilm, een website of cd-rom moet afgestemd zijn op de gebruikers, zowel op de ontvangers als op de verstrekkers.
De inhoud moet de aandacht trekken, eenvoudig en begrijpelijk zijn en voldoen aan de voor leesbaarheid gestelde criteria.
Het gebruik van het materiaal moet nauwkeurig worden nagegaan. De behoefte aan informatie, voorkennis en taalgebruik van de patiënt moeten bekend zijn.
Voorlichtingsmateriaal mag niet routinematig worden gebruik. Het dient een juiste plaats in te nemen in een benadering van de voorlichting, waarin het mondelinge contact tussen voorlichters en hulpvrager een primair en onmisbaar onderdeel vormt.

Deze uitgangspunten impliceren dat bij het gebruik van voorlichtingshulpmiddelen gedacht moet worden aan een multimediale benadering. Daarbij zal men zowel moeten letten op kenmerken van ontvanger en verstrekker als op situationele factoren. Men moet erop bedacht zijn dat zich met de nieuwe onlinemedia, elektronische netwerken en databanken moderne voorlichtingsmiddelen aandienen, waarbij het aantrekkelijke aspect zich voordoet dat er in grote mate interactief kan worden gewerkt. Maar anderzijds moet er worden gewaarschuwd dat door het grote informatieaanbod de kans bestaat dat patiënten onjuist worden geïnformeerd, waarbij gezondheidsschade voor de patiënt kan ontstaan.

M.A.J. Eijkman, M.P.M.A. Duyx, A.Ph. Visser

13. Ethiek en patiëntenvoorlichting: enkele kanttekeningen

Samenvatting

In dit hoofdstuk is een aantal ethisch getinte aspecten van patiëntenvoorlichting aan de orde geweest. Vragen met een ethische achtergrond zijn gesteld en niet echt beantwoord, maar wel becommentarieerd. Onder meer is aan de orde geweest de ontwikkeling in het denken over de wgbo. In de volgende paragrafen werden enige consequenties van het geven van patiëntenvoorlichting op macro- en microniveau besproken, terwijl daarna enige aspecten van reclamemaken aan de orde kwamen. Met name ging het daar om de voorlichtingsvraag of tandheelkunde als handel of als zorg zou moeten worden beschouwd. In de laatste paragraaf is ingegaan op de wederzijdse verantwoordelijkheden van tandartsen en patiënten in de informatieverstrekking door de tandarts en bij het nemen van beslissingen door patiënten. Daarbij is met nadruk gewezen op het belang van de vertrouwensrelatie tussen patiënt en tandarts. Het vertrouwen van de patiënt in de behandelend tandarts is daarom ook uitgangspunt voor het geven van voorlichting aan patiënten.

M.A.J. Eijkman, M.P.M.A. Duyx, A.Ph. Visser

Nawerk

Titel: Patiëntenvoorlichting en mondgezondheid
Auteurs: prof. dr. M.A.J. Eijkman
drs. M.P.M.A. Duyx
dr. A.Ph. Visser
Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum
Elektronisch ISBN: 978-90-313-9509-5
Print ISBN: 978-90-313-4771-1
DOI: https://doi.org/10.1007/978-90-313-9509-5