Participatie, het verschil tussen een methode en een kritisch paradigma

Deze invulling van participatie staat haaks op het oorspronkelijke gedachtegoed, waarin juist het kritisch bevragen van bestaande machtsstructuren en inclusie centraal staat. Zo definieerde de politicoloog Arnstein [9], bekend van de eerste participatieladder (zie fig. 2), participatie als de herverdeling van de macht die het mogelijk maakt dat de have-not burgers, die momenteel zijn uitgesloten van de politieke en economische processen, in de toekomst doelbewust worden geïncludeerd. Arnstein spreekt van have-not citizens. Wij vertalen deze term naar ‘minderbedeelden’, omdat deze laat zien dat het gaat om een verschil in kansen. Bovendien kan spreken over have-nots onbedoeld de suggestie wekken dat er mensen zijn die niet over eigen bronnen, kennis en kunde beschikken. Arnstein zag participatie als een middel om tot significante sociale verandering te komen en minderbedeelden mee te kunnen laten delen in de welvaart. Ze verzette zich tegen het misleidende en retorische gebruik van het begrip ‘participatie’ en zocht bewust de provocatie op met de participatieladder. Zij wees op het verschil tussen een leeg ritueel en de macht die nodig is om de uitkomsten van een proces daadwerkelijk te beïnvloeden. Participatie aldus Arnstein is een radicale omdraaiing van de macht om beleid mee te kunnen bepalen.

Dit kritisch emancipatoire karakter en het bevragen van de macht raakt onderbelicht wanneer gesproken wordt over ‘het betrekken van de doelgroep’, ‘empowerment van de doelgroep’ of ‘een stem geven aan kwetsbare mensen’. Het zijn meerbedeelde burgers die minderbedeelden inspraak gunnen en de kaders bepalen voor in hun ogen belangrijke en veilig omlijnde vraagstukken. De status quo – de bestaande machtsrelaties, dominante normen en waarden – worden daarbij zelden bevraagd. Minderbedeelden krijgen zelden de kans om hun geleefde werkelijkheid en behoeften, zoals zij die kennen en ervaren, te benoemen, agenderen, verkennen, beschrijven en veranderen. Het zijn de tekortkomingen van de minderbedeelden die centraal staan: ‘zij weten/kunnen (nog) niet …’ en/of ‘zij zijn niet gemotiveerd’ [10]. De tekortkomingen van de beleidsmakers en professionals blijven veelal onbenoemd. Denk aan het kunnen en durven omarmen van complexiteit: het kunnen inleven in en begrijpen van de leefsituatie van ‘de ander’, en het buiten de eigen kaders en comfortzone durven treden. Ook is er maar weinig aandacht voor de manier waarop bronnen en budget verdeeld worden en hoe structurele ongelijkheid mensen op achterstand zet en houdt. Wanneer er geen aandacht is voor deze politieke context, bestaat het risico dat participatie onbedoeld een leeg ritueel wordt, losgezongen van de kritische wortels, met opportunisme en onderdrukking als gevolg [8, 11, 12].

Eliteparticipatie [13] is een tweede risico van een participatiebenadering waarin de methode centraal staat. Het zijn voornamelijk mensen met een specifiek cultureel en sociaal kapitaal die participatieprocessen vormgeven. Deze bronnen betreffen niet alleen iemands sociaal-culturele vaardigheden, maar vooral het milieu waarin de persoon opgroeit [14]. Dit zie je terug in de organisatie van participatie. Denk aan de wijze van uitnodigen voor ‘een onderzoek’ of een ‘interview’ middels een formele brief, de keuze voor de locatie en de vergadertafel, het tijdstip van de ontmoeting – veelal kantoortijden – en het sterk cognitieve en verbale karakter van participatieprocessen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het ook de mensen zijn met vergelijkbaar sociaal-cultureel kapitaal die meer invloed uit kunnen oefenen. Degenen die minder levensuitdagingen kennen (met meer tijd en energie, die de reis en kinderopvang kunnen betalen) en voor wie minder op het spel staat, worden beter gezien en gehoord, en profiteren van het proces en de uitkomsten. Denk aan erkend worden als probleemeigenaar en deskundige, het versterken van competenties (bijvoorbeeld in dialoog met andere experts), maar ook het kunnen vergroten van netwerken en invloed uitoefenen op de besluitvorming.

Een derde risico van een participatiebenadering waarin de methode centraal staat, is dat onderzoekers en beleidsmakers participatie romantiseren en niet voldoende voorbereid zijn op het werk dat verzet moet worden en de kennis en kunde die dat vereist [15, 16]. Wanneer je verschillende ‘groepen’ samenbrengt, breng je verschillende ervaringen, perspectieven, behoeften, belangen en bronnen van kennis bij elkaar. Deze ervaringen zijn niet altijd in de dominante taal uit te drukken, soms met schaamte omgeven en/of al lange tijd onderdrukt [17]. Hoewel emoties goed inzichtelijk maken wat belangrijk is voor mensen en welke impact dat iets heeft, wordt emotie in de wetenschap en beleidsontwikkeling als ongemakkelijk ervaren en nog zelden op waarde geschat als kennisdrager [8, 18]. Wanneer onderzoekers en beleidsmakers deelnemers niet de gelegenheid bieden om zich uit te drukken vanuit de eigen taligheid, de eigen stijl van communiceren, ontstaat epistemic injustice en raken zij teleurgesteld in het participatietraject. De term epistemic injustice, geïntroduceerd door Miranda Fricker, betreft zowel testimonial injustice (als mensen worden genegeerd of niet worden geloofd door stereotypen en vooroordelen van de luisteraar over hun achtergrond) als hermeneutical injustice (wanneer mensen geen toegang tot taal of concepten hebben om hun ervaring als onrechtvaardig te duiden, doordat deze verhalen geen ruimte hebben gekregen in het dominante vertoog) [19]. Het vertrouwen dat soms toch al broos of afwezig is, maakt dat mensen zich (wederom) gefrustreerd voelen, zich (nog meer) terugtrekken of (nog) minder kunnen en willen conformeren aan het proces waarin zij (wederom) geen ruimte voelen [10, 20]. Onbedoeld krijgt eliteparticipatie daardoor nog meer vleugels; ‘de mensen met wie wel samen te werken valt’, ‘die over hun eigen schaduw heen kunnen stappen’ en ‘zich niet laten leiden door emoties’, voeden het beleid, de onderliggende cijfers en theorievorming.

Kortom, daar waar participatie momentum heeft gekregen, lijkt het losgeraakt van zijn kritische wortels (fig. 3). Dat is problematisch, want onder de warme mantel van participatie kan daarmee de status quo, en dus kansenongelijkheid, groot blijven of zelfs groeien [9, 11, 15]. Wanneer we ervan overtuigd zijn dat de doelen van participatie verder gaan dan participeren binnen de huidige kaders en participatie meer is dan het luisteren naar mensen, is het belangrijk om opnieuw te verbinden met de grondleggers.

Kurt Lewin heeft in 1946 de term ‘action research’ geïntroduceerd, als een manier van sociale wetenschap bedrijven die theorieontwikkeling verbindt met het veranderen van sociale systemen door middel van actie en reflectie. Lewin was een joodse psycholoog die gevlucht was voor het naziregime in Duitsland. Hij schreef zijn grondleggende artikel over actieonderzoek in de VS, waar hij zich bezighield met raciale ongelijkheid. Hij stelde zichzelf de vraag hoe sociale wetenschappers deze raciale ongelijkheid niet alleen konden beschrijven, maar ook konden bijdragen aan positieve verandering. Actieonderzoek heeft dus zijn oorsprong in kritische theorie gericht op systemische en structurele ongelijkheid.

Lewin stelde een dynamisch cyclisch proces van leren in het doen voor: het verkennen van doelen en middelen naar aanleiding van een probleem, een plan maken, feitenonderzoek door middel van verkenning en toepassing van nieuwe inzichten. Nieuwe actiecirkels volgen, net zolang tot de gewenste lokale oplossing is gerealiseerd [22].

Met zijn onderzoek toonde hij aan dat als mensen invloed kunnen uitoefenen op onderzoek en besluitvorming, zij ook meer bereid zijn om de nodige veranderingen te omarmen. Lewin benadrukte dat voor gedragsverandering weerstand doorbroken moet worden, en dat het moeite vergt om veranderingen vast te houden [20]. Deze link tussen onderzoek, actie en praktijk sluit aan bij Dewey’s visie dat individuele acties beïnvloed worden door de omgeving waarin men verkeert en interacteert met anderen [23].

Paulo Freire, bekend van de klassieker Pedagogy of the oppressed, pleitte voor vrijheid door het opheffen van onderdrukking [24]. Freire groeide op in grote armoede in Brazilië en werd gevangengenomen tijdens de militaire coup van 1964. Vervolgens werkte hij in ballingschap in Bolivia en Chili, waar hij getuige was van de militaire staatsgreep van Pinochet en de moord op Salvador Allende, gesteund vanuit de VS om hun neoliberale agenda in Zuid-Amerika door te voeren. Freire’s Pedagogy of the oppressed moet in deze politieke context begrepen worden en was gericht op de bevrijding van militaire, neoliberale en koloniale onderdrukking. Hij noemde dit gewetensvorming (conscientization): het ontwikkelen van een kritisch bewustzijn over deze sociale realiteit door reflectie en actie.

Volgens Freire kan hiërarchie alleen doorbroken worden wanneer mensen bereid zijn om in een open, wederzijdse dialoog van elkaar te leren. Hij pleit voor een doorgaand en gezamenlijk leerproces, waarvan niemand uitgesloten wordt. Freire’s ideeën bevragen de traditionele hiërarchie tussen onderzoeker en onderzochten. De onderzoeker is vanuit zijn perspectief niet de expert, maar net als de andere deelnemers een participant en leerling in het proces. Ervaringskennis staat daarin op gelijkwaardige voet met academische kennis. Mensen integreren niet in bestaande onderdrukkende structuren, maar deze structuren worden uitgedaagd door kritische bewustwording. Deelnemers ontdekken en beschrijven zelf hoe hun dagelijkse realiteit gevormd en beperkt wordt door sociale, politieke en economische structuren, en hoe zij kunnen handelen binnen of buiten deze structuren.

Robert Chambers heeft vanuit het veld van de ontwikkelingssamenwerking een belangrijke bijdrage geleverd aan de paradigmaverschuiving van een top-downaanpak naar een participatieve bottom-upbenadering. Hij pleit voor het omdraaien van de rollen: een participatieve benadering waarin de invloedrijken niet aan het woord zijn, maar aandacht hebben voor het perspectief van de mensen met minder macht [15]. Voor daadwerkelijke participatie en empowerment, zo stelt Chambers, is erkenning van de waarheid van de mensen met minder macht nodig, en zelfkritisch bewustzijn van alle betrokkenen voor persoonlijke, professionele en institutionele veranderingen. Het is de taak van een onderzoeker om dit bewustwordingsproces te faciliteren.

In het werk van deze grondleggers gaat het dus niet om het ‘geven van een stem aan kwetsbare mensen’ en ‘het betrekken van mensen’, maar om het kritisch bevragen van de macht (zie tab. 1). Dat wil zeggen het bevragen en veranderen van sociaal-politieke, economische en culturele structuren in de maatschappij en in onderzoek. Niet voor mensen, maar vanuit een wederzijds leerproces, de geleefde ervaring en een diepgaand begrijpen in een specifieke context. De grondleggers erkennen de invloed die de context heeft op de percepties en (structurele) beperkingen en mogelijkheden van zowel de onderzoeker als de participant.