Paramedische trainingsbegeleiding; trainingsleer en inspanningsfysiologie voor de paramedicus

Zowel bij dieren als bij mensen is bewegen een van de meest in het oog springende levensverschijnselen. De evolutie van vele miljoenen jaren heeft een grote veelzijdigheid aan motorische handelingen bij de mens tot ontwikkeling gebracht. Voor onze voorouders uit het Paleolithicum was het gevarieerd en langdurig bewegen (bijvoorbeeld jagen, voedsel zoeken, vluchten) een noodzaak om te overleven; de biologische evolutie heeft vervolgens geresulteerd in een erfelijke aanleg van basale motorische eigenschappen (kracht, snelheid, lenigheid, coördinatie en uithoudingsvermogen) en een veelzijdig bewegen.

Vanaf het begin van de jaren zeventig zijn binnen de paramedische disciplines discussies op gang gekomen op sociaal-maatschappelijk en ook beroepsinhoudelijk terrein, waarbij de effectiviteit en efficiëntie van de zorgverlening steeds sterker in twijfel getrokken werden. ‘Legitimering van het paramedisch handelen’ is vooral binnen de fysiotherapie een bekend adagium geworden. Behalve de druk van de ‘bewijslast inzake effectiviteit’ ontstond ook een groeiende behoefte aan wetenschappelijke onderbouwing van de gehanteerde methoden en verklaringen voor de effecten van (fysio)therapie.

In situaties waarin sprake is van begeleiding of van therapie gaat het bijna altijd ook om een leersituatie. Bij de oefentherapeutische disciplines Cesar en Mensendieck is dit zelfs expliciet uitgangspunt van handelen. Het leren is hierbij gericht op het aanleren van (nieuwe) bewegingen of houdingen, met als doel een gezonder bewegingsgedrag voor de patiënt/cliënt. Oefentherapie en het leerproces dat daarbij plaatsvindt, is aan een aantal didactische en methodische regels onderhevig (zie ook hoofdstuk 10). Training als zodanig is ook op te vatten als een leerproces, waarbij het zwaartepunt niet primair ligt op het (nieuw) aan- of herleren van bewegingen, maar meer gericht is op het vergroten en uitbreiden van de reeds aanwezige capaciteiten of verworven bewegingsmogelijkheden naar een hoger belastingsniveau. ‘Trainen’ onderscheidt zich hierdoor duidelijk van ‘oefenen’, hoewel aan vrijwel iedere trainingsvorm eerst een oefentraject voorafgaat. Het trainingstraject kent eveneens een aantal regels en principes.

Het belang van de skeletspierfunctie voor de (voort-)beweging is evident. Over de fysiologische en anatomische aspecten van deze spieren is al veel bekend. In dit hoofdstuk worden bouw en structuur van een skeletspier beschreven. Om inzicht te krijgen in het functioneren van spieren is het noodzakelijk aandacht te besteden aan het traject vanaf de oorzaak van de beweging (de ‘wil tot bewegen’) tot de uiteindelijke beweging. Ook komen de fases die zich daartussen bevinden en de bijbehorende fysiologische processen aan de orde.

Wanneer iemand door middel van een trainingsprogramma zijn spierkracht ontwikkelt, vinden er neurologische, biochemische, morfologische, fysiologische en functioneel waarneembare veranderingen plaats die de krachtstoename bewerkstelligen. Gedurende vele jaren nam men aan dat toe- en afname van spierkracht eenvoudigweg het gevolg was van de veranderingen in de grootte en/of omvang van de spier(groep): als een spier in omvang toenam, hypertrofieerde, was daarvan spierkrachttoename het gevolg. In tegenstelling daarmee was er atrofie een afname van spierkracht.

Welke van de in hoofdstuk 7 genoemde methoden heeft nu het beste trainingseffect ten aanzien van spierkracht? In veel wetenschappelijke studies richtte men zich op de vergelijking tussen isometrische en isotonische training en men vond dat beide trainingsvormen substantiële krachttoenames bewerkstelligden. Isotonische training geeft wellicht een nog iets grotere toename van absolute kracht en zeker een veel grotere toename van spieruithoudingsvermogen en hypertrofie. Veel minder onderzoekers hebben zich bezig gehouden met de vergelijking tussen isokinetische en isotonische/isometrische trainingseffecten.

Iedere trainingssetting, zij het in het kader van therapie, zij het in het kader van sportbeoefening of vrije training, kent fasen van aanleren en herleren van bewegingen en/of houdingen. In deze situaties is sprake van een zgn. onderwijsleersituatie, waarbij spelregels uit de didactiek en de methodiek worden gehanteerd. Diverse standaardwerken over lichamelijke opvoeding gaan uitgebreid in op deze materie; derhalve is in het navolgende aansluiting gezocht bij Van van Gelder et al. (1974), De Corte et al. (1980) en Van der Loo (1986). Voor de therapeut/trainingsbegeleider is basiskennis van hun werk onmisbaar. Kort zullen hier de belangrijkste aspecten worden belicht voor zover deze van belang zijn voor de paramedische praktijk.