Mindfulness en schematherapie

Veel patiënten met persoonlijkheidsproblematiek hebben in overmatige vorm last van emoties of geven aan juist weinig te voelen. In schematherapie worden deze emoties in verband gebracht met de triggering van schema’s en modi. Via cognitief-gedragstherapeutische technieken, experiëntiële technieken en interpersoonlijke ervaringen, waaronder limited reparenting, kunnen emoties een andere betekenis krijgen en eventueel anders worden benaderd. Geleidelijk aan doet ook het gebruik van mindfulness-technieken zijn intrede in de schematherapie (zie o.a. Young, 2004; Van Genderen & Arntz, 2005). Deze technieken worden beschouwd als experiëntieel. Tot op heden is er echter geen protocol ontwikkeld voor een minfulness-training binnen de schematherapie, terwijl de technieken uit deze training inmiddels met succes voor verschillende klachtgebieden worden ingezet.

Schematherapie (ST) zoals ontwikkeld door Young (Young, Klosko & Weishaar, 2003) is een integratieve psychotherapie voor mensen met persoonlijkheidsproblematiek en/of lang bestaande As-I-problematiek. Het is een integratie van theorie en technieken uit de cognitieve gedragstherapie, de interpersoonlijke psychotherapie, de Gestalttherapie, de psychodynamische therapie en hechtingstheorie (zie voor een uitgebreide beschrijving van theorie, praktijk en onderzoek Van Vreeswijk, Broersen & Nadort, 2008; Van Genderen & Arntz, 2005; Young et al., 2003).

Mindfulness is het opmerken en toelaten van gedachten en gevoelens die er op dit moment zijn. Het kan geleerd worden door gerichte aandachtoefeningen en kan heel concreet geı¨ntegreerd worden in bestaande therapiemethoden en trainingen bij allerlei psychische klachten.

Dit trainingsprotocol beschrijft acht zittingen van anderhalf uur groepstraining en twee boosterzittingen. De trainingsgroep bestaat uit minimaal acht tot twaalf deelnemers, mannen en vrouwen van 18 tot 65 jaar. Hoewel de samenstelling kan wisselen, wordt enigszins gestreefd naar matching. Als een man wordt aangemeld, zal er bijvoorbeeld altijd naar gestreefd worden dat er nog een man in de groepstraining zit. Hoewel het hier niet gaat om groepspsychotherapie, zijn we van mening dat ook bij deze training het principe van de Ark van Noach (van ieder soort een paartje) de herkenning, erkenning en daarmee het leervermogen vergroot. In de groep kunnen mensen zitten die heel impulsief kunnen zijn en veel en snel emoties voelen, naast mensen die zeer geremd zijn, onthecht zijn en weinig voelen. Het achterliggende idee is dat in een veilig trainingsklimaat iedereen wel iets van elkaar kan leren.

Een wat angstige jongeman met somberheidsklachten meldt zich voor het adviesgesprek. Patiënt is gestopt met zijn studie en zit veelvuldig thuis computerspelletjes te spelen of piekerend televisie te kijken. Eerdere therapieën heeft patiënt afgebroken. Patiënt heeft als schema’s Mislukking, Emotionele verwaarlozing en Sociaal isolement. Hij zit veel in de modi Onthechte beschermer, Kwetsbare kind en Veeleisende ouder. Hoewel patiënt graag hulp wil en bereid is om aan zichzelf te werken, is hij ook bang dat hij de schematherapie ook niet zal afmaken.

Met patiënt wordt afgesproken dat hij eerst de ‘Mindfulness en schematherapie’ van acht zittingen volgt. Dit biedt hem uitzicht op het we´l een keer afmaken van een therapie (module). Ook is deze kortdurende module voor hem een eerste kennismaking met de schematherapie, waarin hij zichzelf kan testen of hij genoeg gemotiveerd is om de therapie voort te zetten en of het hem lukt huiswerk te maken. Tevens biedt het hem een alternatief voor het piekerend terugtrekken en afleiding zoeken in de vorm van computerspelletjes spelen en televisiekijken.

Voorafgaand aan het adviesgesprek vult de patiënt een aantal vragenlijsten in. Deze vragenlijsten worden enkele weken voor het adviesgesprek ingevuld en ingeleverd, zodat de uitkomsten in het adviesgesprek kunnen worden besproken.

Voor trainers geldt net als voor deelnemers het belang van aandachtgerichtheid om niet in valkuilen te stappen. Het omschakelen van actiegerichtheid naar aandachtgerichtheid kan bereikt worden door in iedere zitting, na het ophangen van de flip-over met de daarop beschreven waarnemingsscores van de schema’s, te beginnen met een korte mindfulness-oefening. In de praktijk wordt deze oefening soms onderbroken doordat een verlate deelnemer op de deur klopt. Ook hierbij moet de trainer letten op zijn valkuil ‘actiegerichtheid’. Vaak wordt er vanuit een impuls gehandeld, en doet een van de trainers de deur open, waardoor de mindfulness-oefening in de groep onderbroken wordt. In plaats daarvan blijven de trainers zitten. De trainer maakt deze oefening eerst af, ongeacht of de deelnemer op de deur blijft kloppen. In de mindfulness-oefening kan de trainer het kloppen op de deur benoemen als iets wat de gedachten doet afleiden.Wat ervoor kan zorgen dat tot actiegerichtheid wordt overgegaan. Waarbij bijvoorbeeld het schema Zelfopoffering getriggerd kan worden en de gedachten door je heen gaan dat de deur meteen moet worden opengedaan, anders is dat niet aardig tegenover de ander. Ook kan het schema Meedogenloze normen / overdreven kritisch genoemd worden, namelijk dat gedachten door je heen kunnen gaan dat de verlate deelnemer de oefening verstoort en ervoor moet zorgen dat hij altijd op tijd komt. Laat de verlate deelnemer na de mindfulness-oefening binnen en bespreek deze gebeurtenis op een niet-veroordelende manier. Door na de oefening hierbij stil te staan, wordt niet alleen de groepsregel van op tijd beginnen en op tijd eindigen onderstreept, maar illustreert de trainer ook hoe je kunt omgaan met situaties waarin het verleidelijk is om meteen tot actiegerichtheid over te gaan.

‘Mindfulness en schematherapie’ beschrijft een gedetailleerd programma gericht op het bewust worden van de werking van de schema’s en modi en hoe men van hieruit geneigd is automatisch te handelen. Deze automatische piloot treedt in werking, zodra schema’s worden getriggerd en mensen in een bepaalde gemoedstoestand komen.

Dit werkboek is ontwikkeld voor de praktische training bij persoonlijkheidsproblematiek ‘Mindfulness en schematherapie’. Het biedt informatie en structuur en kan een hulpmiddel zijn om de informatie uit de training beter vast te houden. Bij dit werkboek horen twee cd’s. Op deze cd’s zijn mindfulness-oefeningen opgenomen, die je thuis kunt doen. Voor de training is het nodig dat je thuis oefent en de ervaring is dat de effecten van een training groter zijn wanneer je niet alleen in de trainingsgroep oefent.