Handboek sociaal-emotionele vaardigheden

Basisvaardigheden van jeugdigen om gedrags- en leerproblemen te voorkomen en te verminderen

Auteurs: Evert Scholte, Jan van der Ploeg

Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum

Over dit boek

Of jeugdigen gelukkig worden is niet te voorspellen. Een succesvol leven kan niet worden gegarandeerd. Er zijn immers veel factoren waarop men geen invloed heeft en die het leven een onverwachte wending kunnen geven. Maar het is wel mogelijk om kinderen en jongeren toe te rusten met middelen die de kans op een geslaagd leven vergroten. Daartoe behoren vaardigheden om goed te kunnen leren, positief met anderen om te kunnen gaan en zinvol deel te kunnen nemen aan de samenleving.

Dit boek behandelt een aantal elementaire vaardigheden die nodig zijn om goed te kunnen functioneren in het gezin, op school en in de vrije tijd. Het gaat om vaardigheden die helpen voorkomen dat jeugdigen:

• geen oog hebben voor anderen

• situaties verkeerd inschatten

• gedragsproblemen ontwikkelen

• conflicten krijgen met anderen

• op school gedemotiveerd raken

• in een isolement terecht komen.

De ouders en de school spelen hierbij een belangrijke rol. Als het in het gezin ontbreekt aan communicatie en onderlinge saamhorigheid bestaat de kans dat kinderen de vereiste vaardigheden niet of onvoldoende ontwikkelen. Wanneer op school onvoldoende wordt geleerd is het risico op maatschappelijke uitval groot. Dat geldt vooral voor kinderen die in aanleg meer moeite hebben met het zich eigen maken van de vaardigheden om goed te kunnen leren en positief om te kunnen gaan met zichzelf en anderen. Daarom is er in dit boek ook aandacht voor kinderen en jongeren met ADHD of autisme, alsook voor jeugdigen die door hun agressie, angsten en beperkte leervermogens, moeite hebben zich de vereiste basisvaardigheden eigen te maken.

Hiernaast worden er testinstrumenten aangereikt om de essentiële vaardigheden te screenen. Ook worden er een aantal werkwijzen vermeld om de ontwikkeling van deze basisvaardigheden bij kinderen en jongeren te stimuleren en scheefgroei bij te sturen.

Het boek is geschreven voor iedereen die meer wil weten over de vaardigheden die jeugdigen tijdens hun ingroei in de samenleving dienen te ontwikkelen en hoe dit proces bevorderd en bijgestuurd kan worden. Het boek is niet alleen van belang voor beroepskrachten in de jeugdzorg en het speciaal onderwijs of zij die daarvoor worden opgeleid, maar ook voor leraren, (pleeg)ouders en ieder ander die belangstelling heeft voor de ontwikkeling van kinderen en jongeren.

Inhoudsopgave

Voorwerk

1. Inleiding

Samenvatting

In dit inleidende hoofdstuk beschrijven we het doel en de opbouw van het boek. We laten zien dat voor een geslaagde ontwikkeling een aantal basisvaardigheden nodig zijn. Jeugdigen die er niet in slagen om zich deze basisvaardigheden eigen te maken, lopen het risico in problemen te komen. Dit geldt vooral voor jeugdigen met ‘attention deficit hyperactivity disorder’ (ADHD), autisme, angsten en ernstige gedragsproblemen. Onderzoek wijst uit dat het om drie groepen vaardigheden gaat: psychosociale, emotionele en leervaardigheden. We beschrijven in deze inleiding de kenmerken van deze basisvaardigheden. Tevens wijzen we op de rol die het gezin vervult bij de ontwikkeling van deze vaardigheden. In het boek zelf worden deze onderwerpen verder uitgewerkt. Nagegaan wordt hoe de basisvaardigheden herkend en bevorderd kunnen worden, wat de gevolgen zijn als bepaalde vaardigheden ontbreken en wat daaraan te doen is. Elk hoofdstuk is voorzien van een casus.

Evert Scholte, Jan van der Ploeg

2. Gedragsproblemen

Samenvatting

Het is van groot belang dat kinderen en jongeren voldoende psychosociale, emotionele en leervaardigheden ontwikkelen. Wanneer de ontwikkeling daarvan achterwege blijft, lopen jeugdigen het risico op gedragsproblemen van uiteenlopende aard. In dit hoofdstuk geven we een indeling van de belangrijkste probleemgedragingen die bij jeugdigen kunnen voorkomen. We richten de aandacht speciaal op jeugdigen die extra risico lopen op het ontwikkelen van te weinig vaardigheden. Dit zijn jeugdigen met ‘attention deficit hyperactivity disorder’ (ADHD), angstig en stemmingsverstoord gedrag, evenals jeugdigen met ernstige gedragsproblemen, zoals oppositioneel-opstandig, agressief en antisociaal gedrag (ODD/CD) en jeugdigen met autisme. Verder wordt in dit hoofdstuk uitgebreid ingegaan op de maatregelen die opvoeders, school en professionals kunnen nemen, om te voorkomen dat jeugdigen gedragsproblemen ontwikkelen. Wij presenteren ook wetenschappelijk onderbouwde principes en interventiemethoden voor het terugdringen van gedragsproblemen bij jeugdigen.

Evert Scholte, Jan van der Ploeg

3. Psychosociale vaardigheden

Samenvatting

In dit hoofdstuk gaan we in op de vaardigheden die onmisbaar zijn om goed te kunnen functioneren in onze samenleving. Het gaat hierbij niet alleen om het adequaat deelnemen aan het sociale verkeer, maar ook om daarin je zelf te zijn. Naast sociale omgangsvaardigheden komen persoonlijke vaardigheden, zoals zelfsturing en zelfbewustzijn aan bod. Jeugdigen die psychosociale vaardigheden missen, lopen het risico om gedragsproblemen te ontwikkelen. We geven aan hoe dat is te voorkomen en hoe de ontwikkeling van essentiële psychosociale vaardigheden is te bevorderen. Deze maatregelen zijn vaak eenvoudig toepasbaar door opvoeders, leraren en mentoren. Bij autisme of ADHD zijn doorgaans aanvullend nog speciale interventies nodig. Dit is eveneens bij angstig en stemmingsverstoord gedrag of wanneer ernstige sociale gedragsproblemen spelen, zoals boosheid, agressie of een antisociale houding. Een aantal wetenschappelijk bewezen interventieprogramma’s om de ontwikkeling van de psychosociale vaardigheden bij deze jeugdigen te bevorderen, passeert de revue.

Evert Scholte, Jan van der Ploeg

4. Emotionele vaardigheden

Samenvatting

Emoties spelen een belangrijke rol in het leven. Ook in het persoonlijke en intermenselijke verkeer. Dat vergt de ontwikkeling van bepaalde emotionele vaardigheden. Hierin staat het intelligent onderkennen, reguleren en toepassen van emoties centraal. Onderzoek laat zien dat jeugdigen die deze vaardigheden niet hebben, persoonlijk en sociaal al snel vastlopen. Ouders, leraren en leeftijdgenoten vinden het vaak lastig om met deze kinderen om te gaan, waardoor gevoelens van afwijzing en gedragsproblemen tot ontwikkeling kunnen komen. Emotionele vaardigheden zijn echter te leren. Niet alleen het gezin, ook de school kan daarin een belangrijke bijdrage leveren. In dit hoofdstuk wordt aangegeven hoe dit kan plaatsvinden. Hiernaast presenteren we een aantal principes en methoden die de emotionele vaardigheden kunnen bevorderen. Ook schetsen we een aantal wetenschappelijk onderbouwde behandelingsprogramma’s die gericht zijn op versterking van de emotionele vaardigheden.

Evert Scholte, Jan van der Ploeg

5. Leervaardigheden

Samenvatting

Om in deze samenleving mee te tellen, zijn een goede opleiding en een diploma steeds belangrijker geworden. Niet iedere jeugdige heeft echter dezelfde leercapaciteit. Het streven is om elke jeugdige op school te laten presteren overeenkomstig zijn of haar leervermogen. Om dat te realiseren is een aantal leervaardigheden noodzakelijk, zoals geconcentreerd kunnen werken en het schoolwerk efficiënt aanpakken. In dit hoofdstuk presenteren we eerst de belangrijkste leervaardigheden die in ons onderzoek naar voren zijn gekomen. Daarna laten we zien dat een gebrek aan leervaardigheid niet alleen leidt tot onderpresteren op school, maar vaak ook gepaard gaat met gedragsproblemen, en angst en stemmingsklachten. Vaardigheden om het leervermogen maximaal te kunnen benutten, zijn echter goed aan te leren. Ook zijn tekorten op dit gebied goed te behandelen. We presenteren de belangrijkste wetenschappelijk onderbouwde interventiemethoden die thuis en op school toegepast kunnen worden om de leervaardigheden bij jeugdigen te versterken.

Evert Scholte, Jan van der Ploeg

6. Gezinskenmerken

Samenvatting

Het gezin speelt een belangrijke rol bij het ontwikkelen van sociale en emotionele vaardigheden. Vijf gezinskenmerken vervullen daarbij een essentiële rol. Niet alleen de manier van opvoeden is belangrijk, ook de relatie tussen de opvoeders is van belang, evenals de communicatie tussen de gezinsleden, de organisatie van het gezinsleven en de sociale steun buiten het gezin, waarop een beroep kan worden gedaan. We laten eerst zien hoe de gezinsfactoren een belemmering vormen voor de ontwikkeling van kinderen en jongeren. Daarna behandelen we de vraag hoe het gezinsleven kan bevorderen dat voldoende sociale en emotionele vaardigheden tot ontwikkeling komen, zowel bij zich normaal ontwikkelende jeugdigen als bij jeugdigen met sociaal-emotionele gedragsproblemen. We presenteren een aantal interventies om vastgelopen of vastlopende gezinssituaties weer vlot te trekken. Tevens worden een aantal suggesties gedaan die het functioneren van gezinnen kunnen bevorderen.

Evert Scholte, Jan van der Ploeg

Nawerk

Titel: Handboek sociaal-emotionele vaardigheden
Auteurs: Evert Scholte
Jan van der Ploeg
Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum
Elektronisch ISBN: 978-90-368-1414-0
Print ISBN: 978-90-368-1413-3
DOI: https://doi.org/10.1007/978-90-368-1414-0