Al ruim een jaar bruist er in Nederland een vernieuwingsbeweging onder de naam ‘De Nieuwe GGZ’1. De beweging waarschuwt voor de medicalisering van psychische problemen met DSM-diagnoses en ageert tegen de bureaucratisering en organisatorische chaos in de ggz. Die leiden tot demotivering van hulpverleners en een ondermaatse bejegening van cliënten. De beweging wil kwalitatieve zorg voor velen, op basis van samenwerking tussen professionals en ervaringsdeskundigen. Ze streeft naar kleinschalige wijkgerichte en grootschalige onlinegemeenschappen. Deze voluntaristische beweging is niet op los zand gebouwd. Ze is geïnspireerd op het hersteldenken. In korte tijd verwierf ze brede steun onder patiënten- en familieorganisaties, enkele grote zorgaanbieders en gerenommeerde wetenschappers die het vernieuwingspleidooi met wetenschappelijk publicaties onderbouwen.
Goede ggz!
Het recent gepubliceerde boek Goede GGZ!
2 is een synthese van de innovatieve denkbeelden, en het heeft de ambitie om ‘nieuwe concepten, aangepaste taal en betere organisatie’ aan te reiken voor de inrichting van de Nederlandse ggz. Het boek opent met een vlijmscherpe kritiek op de huidige Nederlandse ggz. De huidige aanpak is te duur en te weinig effectief, aldus de auteurs. Op drie plaatsen in het boek staat een ‘disclaimer’, waarmee zij zich bij voorbaat verdedigen tegen mogelijke kritiek op hun vernieuwingsideeën.
Het boek krijgt hiermee het karakter van een apologie of verweerschrift van vernieuwers in de ggz.
De auteurs bepleiten een radicale ommekeer van de ggz, gebaseerd op drie pijlers:
1.
participatie van ervaringsdeskundigen;
2.
geïntegreerde zorg in de wijk;
3.
zorgverlening via zowel face-to-facegesprekken als via virtuele gemeenschappen.
Dit alles gaat gepaard aan beddenafbouw en minder administratie.
Overmoedig
De psychiatrie, psychologie en ggz zijn relatief jonge disciplines van amper anderhalve eeuw oud. Zoals dat in de beginjaren ook gold voor de geneeskunde zijn deze onderhevig aan ideologische dwalingen, foute wetenschappelijke hypothesen en verschuivende paradigma’s. Delespaul en collega’s bepleiten een paradigmashift van medisch denken naar hersteldenken. Ze baseren hun nieuwe gedachtengoed op beloftevolle praktijkervaringen en recente wetenschappelijke resultaten. Met enthousiasme, maar ook wat overmoedig, garanderen ze ons een ’Goede GGZ!’. Met deze morele connotatie zetten ze zich af tegen de gebrekkige bureaucratische systemen zoals de diagnose-behandelcombinaties, overmatige registratielast en evidence based richtlijnen. Hun gedreven pleidooi voor verandering slaat echter door in een onrealistische oproep om te beginnen met een tabula rasa (schone lei). De auteurs dromen ervan om los van het bestaande helemaal opnieuw te beginnen, maar dan echt wetenschappelijk gefundeerd; zonder ‘politieke systeemexperimenten, belangenafwegingen, kostenbeheersingsmaatregelen, historie, toeval en toegepaste ‘marktfilosofie.’
Nieuwe rattenvangers?
De auteurs hebben een kort geheugen. Ze gaan er nogal gemakkelijk aan voorbij dat zijzelf ook jarenlang hebben gewerkt in die dwingende evidence based cultuur en daaraan zelf hebben bijgedragen. Ik waardeer hun voortschrijdend inzicht en hun moed om gebaande paden te verlaten, maar ben op mijn hoede. Ik wil geen nieuwe rattenvanger van Hamelen volgen die voor de zoveelste keer een ander hip deuntje fluit, bijvoorbeeld dat van de netwerken die de auteurs voorstellen als organisatiemodel. Met zijn allen lopen we hier weer (blindelings) achteraan omdat dit nu de maatschappelijke en wetenschappelijke trend is. De relatief jonge praktijk van netwerkontwikkeling in de zorg stuit echter nu al op onbeantwoorde vragen en grenzen. Bieden zorgnetwerken daadwerkelijk de integrale en continue zorg die men ze toeschrijft? Zorgen die netwerken werkelijk voor de beoogde efficiëntiewinst? Veel van de premissen moeten nog bewezen worden, als die al bewezen kunnen worden. Hetzelfde geldt voor het door de auteurs fel aangeprezen FACT-model dat momenteel op sommige plaatsen in Nederland al wordt afgevoerd vanwege te hoge kosten.
Geen ‘ikea-samenleving’
Vermarkting van de zorg lijkt onvermijdelijk, maar vaak leidt die tot een aantasting van de zorgkwaliteit. Duurzaam sociaal ondernemerschap, waar de auteurs voor pleiten, is in de neoliberale context steeds moeilijker te realiseren. De nieuwe ggz en de herstelbeweging gaan uit van het geloof dat mensen met beperkingen zelf de regie over hun zorg kunnen voeren. Deze lovenswaardige overtuiging gaat in tegen paternalistische betutteling. Ze ligt in het verlengde van het dominante individuele autonomiestreven in de hedendaagse samenleving. In de praktijk is dit ideaal echter niet weggelegd voor de meest kwetsbaren in onze samenleving (bijvoorbeeld verstandelijk gehandicapten, zorgwekkende zorgmijders, vereenzaamde ouderen), die hiervan de dupe dreigen te worden. We lijken soms door te schieten van een overdreven gemedicaliseerde en overtrokken geloof in een maakbare samenleving, naar een geïndividualiseerde ‘IKEA-samenleving’. Geef mensen het zelfbouwpakket (zorgbudget) waarop ze recht hebben en ze zullen zichzelf wel beredderen, zo is de gedachte, Om de zwaksten in de samenleving niet aan hun lot over te laten, zullen we echter óók meer moeten investeren in verschillende vormen van solidariteit en ondersteuning.
Een inspirerende utopie
Met hun boek willen de auteurs vooral inspireren en daarin zijn ze geslaagd. Toch blijven ze steken in de paradox van fel tegen veel van het bestaande zijn én tegelijkertijd radicaal voor iets fundamenteel nieuws te pleiten. Het nieuwe wordt echter veelal grotendeels opgebouwd vanuit bestaande structuren of moet daar op zijn minst op aansluiten. We zullen onze huidige zorgpraktijk en organisatie telkens kritisch moeten toetsen en bijsturen met nieuwe overtuigingen en inzichten. Wetenschappelijke evidentie is daarvoor onontbeerlijk. Maar in het complexe domein van de ggz kunnen we van die kritische reflectie op het functioneren van de eigen zorgorganisatie ook niet te snel te veel verwachten. De zorgkwaliteit in de ggz staat of valt immers bij het engagement en de samenwerking van velen. De beoogde Nieuwe GGZ vergt een breed maatschappelijk draagvlak en een positievere beeldvorming en benadering van mensen met psychische problemen.
Door een te negatief oordeel te vellen over de bestaande zorgorganisatie lijkt de beweging van de Nieuwe GGZ het kind met het badwater weg te willen gooien. Dat brengt ook de geloofwaardigheid van het voorgestelde alternatief in het gedrang; anders is niet per definitie beter.
Nieuwe en hoopvolle, maar nog onvoldoende wetenschappelijk bewezen ideologieën zoals het hersteldenken zijn desalniettemin waardevol. Ze vormen de voedingsbodem voor uitdagende utopische voorstellen zoals die van De Nieuwe GGZ, want ‘De utopie is een droom van heden en de werkelijkheid van morgen’ (A. de Lamartine).