Methodisch begeleiden van ouderen met gedragsproblemen

In dit hoofdstuk wordt een beschrijving gegeven van de wijze waarop mensen het ouder worden kunnen beleven. We doen dit aan de hand van de belevingspsychologie. We zetten eerst uiteen hoe mensen het ouder worden beleven aan de hand van de hechtingstheorie, die zegt dat wij gebeurtenissen sneller waarnemen als die gebeurtenissen invloed uitoefenen op dingen waaraan wij gehecht zijn. Doordat we aan bepaalde zaken en/of personen zijn gehecht, worden sommige gebeurtenissen die daarmee te maken hebben voor ons Belangrijke Levensgebeurtenissen (bleg’s). Vervolgens kijken we naar de bleg’s van ouderen. Veel van de bleg’s die ouderen doormaken hebben te maken met het feit dat men ouder wordt en minder reservekrachten overhoudt. We kijken naar de manier waarop men omgaat met de stress die deze achteruitgang met zich meebrengt. Het omgaan met de achteruitgang blijkt een aanpassingsproces te zijn waarin het noodzakelijk is het streefniveau te verlagen, wil men tevreden blijven. Vervolgens kijken we naar de manier waarop ouderen omgaan met het psychisch ziek zijn. Psychisch ziek zijn leidt tot aanpassing en rouw, en tot een grote gevoeligheid voor stress; deze stress kan weer tot gevolg hebben dat men decompenseert.

Een belangrijk onderzoeksveld in de psychologie is de bestudering van de vraag hoe gedrag totstandkomt en hoe mensen en dieren elkaars gedrag beïnvloeden. In elke relatie beïnvloeden mensen elkaar, zowel bewust als onbewust.

In de vorige hoofdstukken hebben we twee dingen gezien: op de eerste plaats hoe ouderen het ouder worden en ziek zijn beleven, op de tweede plaats hoe je gedrag kunt veranderen door middel van beloning. In dit hoofdstuk gaan we kijken hoe het methodisch werken in zijn werk gaat. Een methodische benadering is erop gericht gedragsproblemen duidelijk in kaart te brengen, zodat deze effectief kunnen worden aangepakt. In de methodische benadering worden een voor een zeven stappen genomen, die een hulpmiddel vormen voor de verzorgenden en familieleden.

We beginnen dit hoofdstuk met enkele voorbeelden.

Achterdocht betreft een verkeerde opvatting die iemand heeft over de werkelijkheid waaraan hij vasthoudt. Veelal laat de achterdochtige oudere zijn verkeerde opvatting door niet terzake doende feiten bepalen en hij ziet die feiten als een bevestiging van zijn – verkeerde – opvatting. Deze opvatting is eigenlijk een verklaring voor gebeurtenissen, en die komt er meestal op neer dat anderen eropuit zijn hem te benadelen. Bij ouderen kan de achterdocht gericht zijn tegen personen die hem verzorgen en tegen organisaties, zoals de regering en de politie. Vaak ontstaat de indruk dat achterdochtige ouderen hun frustraties op iets richten en dan alles wat er gebeurt uitleggen als een bevestiging van hun achterdochtige ideeën.

Een waan is een niet-corrigeerbare foute overtuiging die in strijd is met de werkelijkheid. De betrokkene ervaart deze als de absolute waarheid. De waan neemt vaak een centrale plaats in in de denkwereld van de oudere. Zijn denken schiet tekort in het corrigeren van de foute gedachten. Proberen zo iemand te overtuigen van het tegendeel heeft vaak een averechts effect; hij voelt zich miskend en gaat daardoor nog sterker aan zijn overtuiging vasthouden. In de praktijk blijkt echter dat ouderen met wanen vaak overtuigd blijven van de juistheid van die verkeerde opvattingen maar tegelijkertijd leren leven met deze belevingen. Met andere woorden: ze zijn zich ervan bewust dat andere mensen hun opvattingen onjuist vinden en camoufleren deze opvattingen vaak. Dit doen zij om zo normaal mogelijk over te komen. Vaak lijden deze ouderen dan ook onder de last van het feit dat ze met bijna niemand kunnen praten over wat hen bezighoudt. Wel kunnen zij praten met mensen die laten merken dat ze de denkwereld van de oudere met wanen respecteren. Er zijn verschillende soorten wanen:

Een psychose is op de eerste plaats een stoornis in het contact met de realiteit. De symptomen van een psychose zijn:

Schizofrenie is een hersenziekte. De ziekte openbaart zich voornamelijk in de jeugd. De eerste symptomen zijn het optreden van aandachts- en concentratiestoornissen. Een tijdje later wordt de persoon in kwestie voor het eerst psychotisch.

Depressie is een veelvoorkomend verschijnsel bij ouderen. Wordt het percentage depressieve mensen in de gehele bevolking op 5% geschat, bij ouderen lopen de schattingen op tot bijna 20%. Ook met betrekking tot suïcidaliteit zijn ouderen sterker vertegenwoordigd dan jongeren, oudere mannen plegen vaker zelfmoord dan jongere. Vaak wordt ook opgemerkt dat ouderen minder makkelijk praten over hun depressie, zij verhullen hun depressie meer in lichamelijke klachten. Ook praten zij minder gemakkelijk dan jongeren over hun eventuele voornemen om suïcide te plegen.

Ieder van ons kent wel tijden waarin hij het door problemen even niet ziet zitten. Bij erge tegenslag denk je misschien wel eens: ‘Was ik maar dood’. Na verloop van tijd (dagen, weken) merken we dat we toch weer plezier hebben in verschillende dingen en is deze ‘doodswens’ allang weer verdwenen. Maar stel je voor dat je na zo’n ‘doodswens’ geen plezier meer beleeft, waarom zou je dan nog verder leven?

We zijn allemaal wel eens uitgelaten. De stemming is ontspannen, het is zaterdagavond, de drank vloeit rijkelijk. Samen met je vrienden feest je gezellig door. Je voelt je ontremd en denkt dat je de hele wereld aankunt. Per ongeluk draaf je zo hard door bij het grappen maken dat je iemand beledigt. De volgende ochtend heb je spijt en bied je je excuses aan. Wanneer je een manie hebt, blijft je stemming opgewonden en besef je niet dat het nodig is af en toe kalm aan te doen.

Het ontstaan van klaaggedrag is niet makkelijk te verklaren. Het ontstaat door een combinatie van factoren. In de volgende paragraaf geven we een definitie van klaaggedrag; daarna zetten we deze factoren eens naast elkaar. Daarbij gaan we uit van de functie van het klagen voor de klager en de reactie van de omstanders op het klaaggedrag. We besteden veel aandacht aan de reactie van de omgeving, omdat gebleken is dat klaaggedrag vaak door de omgeving instandgehouden wordt.

Je bent vast wel eens kwaad geweest op iemand. Iemand stoot met opzet tegen je aan en je hebt de neiging om hem een dreun terug te geven. Eigenlijk heb je groot gelijk. Toch realiseer je je dat je dat beter niet kunt doen, de ander lokt je uit en zijn overmacht is te groot. Je bent nu in staat om je drift in te tomen. Maar later komt de agressie er toch uit, bijvoorbeeld als de deur klemt terwijl je je huis in wil.

Stel je zit tijdelijk in de WW. Het regent nu al drie weken, en de relatie met je partner lijdt onder jouw slechte humeur. Vandaag heb je het gevoel achtervolgd te worden door pech, je laatste sollicitaties zijn op niets uitgelopen. Je partner is boos de deur uitgerend en je bent daar vreselijk boos over. Maar als hij terugkomt weet je dat je niet te hoog moet opspelen, want hij heeft al een keer gedreigd weg te lopen. In plaats van boos te worden als hij binnenkomt begin je uitgebreid te vertellen hoe slecht het wel niet met je gaat. Je wordt depressief van het niets doen, de stress geeft spanningen in je buik, je eet al dagen niet meer en je kunt niet meer slapen. Je partner wordt boos en zegt: ‘Klaag jij maar tot je een ons weegt, ik ga naar bed’.