Menswetenschappen & Communicatie en interactie in de verpleegkundige beroepsuitoefening

“Ach waarom zullen we verpleegkundigen opzadelen met zulke vage en moeilijke onderwerpen als filosofie en antropologie”, was een vraag tijdens de discussies over inhoud van leerstof en grenzen voor de diverse kwalificatieniveaus in het nieuwe stelsel. Een discussie volgde en op inhoudelijke gronden werd gesteld dat het voor de verpleegkundige van belang is ten minste te weten dat deze wetenschapsgebieden bestaan en wat ze globaal inhouden. Met deze korte schetsen wordt in dit hoofdstuk een referentiekader aangegeven, waarop men later bij verdere studie van bepaalde aspecten van de beroepsuitoefening, zoals theorievorming, verplegingswetenschap en methodiekontwikkeling, terug kan komen.

“Psychologie is de anatomie en fysiologie van de geest, van het gedrag en is daarom net zo’n belangrijk vak voor de verpleegkundige als … ”, is een veelgehoorde uitspraak over het belang van deze wetenschap voor het kunnen begrijpen van en juist kunnen inspelen op menselijk gedrag. Interacties in verpleegsituaties omvatten het kunnen reageren op mensen en menselijk gedrag, het kunnen communiceren met en het kunnen ondersteunen van mensen die zorg en aandacht behoeven. Niet alleen zorgsituaties zijn daarbij voor de verpleegkundige van belang, ook de interacties met collega’s, andere disciplines, boven- en ondergeschikten. De psychologie draagt belangrijke bouwstenen aan om ‘te leren je te gedragen’.

“De geschiedenis zegt veel over het heden en de toekomst en het is daarom van belang deze te kennen. De hedendaagse opvattingen komen voort uit de verschillende manieren waarop we kunnen kijken naar menselijk gedrag en dat zijn er nog al wat… ”

In dit hoofdstuk zullen we met steeds verschillende brillen op kijken naar menselijk gedrag en proberen daarvan iets te begrijpen. Deze stromingen zijn van groot belang voor de verpleegkundige omdat zij te maken krijgen met verschillende soorten afwijkend gedrag. De manier waarop we met die afwijkingen omgaan of de soort therapie die wordt voorgeschreven hangt direct samen met de scholen en stromingen in de psychologie. Het is dus niet alleen interessant maar ook pure noodzaak daarvan als verpleegkundige iets af te weten.

“Gedrag kent vele gezichten,” is een gezegde dat uitstekend aansluit bij de veelheid van toepassingsgebieden van de psychologie. De wetenschappelijke studie van het menselijk gedrag is van groot belang omdat we op deze manier nagaan hoe we gedrag moeten interpreteren. Is het volwassen gedrag, is het emotioneel gedrag, is het ‘typisch voor hem’-gedrag of is het logisch gedrag gezien de situatie. Allemaal uitdrukkingen die een deel blootleggen van waar het om gaat in de psychologie. Hoe kunnen we het ingewikkelde menselijke gedrag zorgvuldig bestuderen en daaruit conclusies trekken? In dit hoofdstuk bespreken we de verschillende deelaspecten van menselijk gedrag.

“Vertel mij uit welk gezin, welke straat en welke stad hij komt en ik zal u vertellen wie hij is!” Dit is wel een erg boude uitspraak anno 1998, maar in het verleden kon men vaak voorspellen hoe iemand zich gedroeg, hoe iemand met bepaalde normen en waarden omging en hoe iemand communiceerde als men wist uit welke groepering, welk deel van de bevolking en welke streek hij kwam. De sociologie is de wetenschap die de samenleving en de groepen binnen de samenleving bestudeert en iets probeert te zeggen over gedrag en houding van groepen, processen binnen en tussen groepen, ontwikkelingen binnen de samenleving met de oorzaken en gevolgen daarvan.

“In Nederland word je begeleid vanaf de wieg tot aan het graf!”, kan een uitroep zijn van een trotse politicus die de zorg voor mensen hoog in het vaandel heeft, maar ook van een boze belastingbetaler die vindt dat het allemaal wel wat minder zou kunnen. We hebben in onze welvaartsstaat en in ons zorgvuldig opgebouwde systeem van sociale zekerheid inderdaad veel vormen van begeleiding en opvang ontwikkeld. Het is van groot belang om daarbij steeds de eigenheid en zelfstandigheid van mensen als uitgangspunt te nemen.

“De samenstelling van de komende regering zal wel weer een ander licht doen schijnen op de gezondheidszorg. Als het politieke klimaat goed is voor de zorgvrager, is het ook goed voor de verpleegkundige.” Deze bewering kan zo uit een begrotingsdiscussie komen die gaat over het personeelsbeleid voor het komende jaar. Sociale veranderingen zijn tijdgebonden, zijn gerelateerd aan maatschappelijke en politieke ontwikkelingen en de mate waarin de rol van de overheid in maatschappelijke ontwikkelingen wordt ingevuld.

In dit hoofdstuk zullen we niet de uiteenlopende visies op maatschappijvormen, politieke systemen en organisatorische structuren van de overheid gaan bespreken. Deze zijn doorgaans binnen het middelbaar of hoger algemeen vormend onderwijs aan de orde geweest. We zullen wel bepaalde (doorgaans ook al eerder behandelde) kernbegrippen en daarbij horende ontwikkelingen beschrijven, die van belang zijn voor de verpleegkundige beroepsuitoefening en de verpleegkundige beroepsbeoefenaar. Dit gebeurt aan de hand van de volgende vier thema’s: de staat, de democratie, de overheid en de politiek. Dit hoofdstuk ligt in het verlengde van de vier menswetenschappen en is met name van belang om sociologische ontwikkelingen en gedragingen van groepen te kunnen beoordelen.

“Meneer Jansen moet nu eindelijk eens ophouden met zijn gezeur, het is hier geen Hilton hotel en daarbij komt ook nog eens dat ie ’t thuis ook niet zo breed heeft… ”, verzucht een verpleegkundige tegen haar collega. Deze opmerking valt niet in goede aarde bij haar collega en die roept haar ter verantwoording. In dat collegiale gesprek wordt nader ingegaan op de manier waarop de verpleegkundige moet omgaan met zorgvragen en zorgvragers, de stress die daarbij kan optreden en de rolopvatting die de verpleegkundige moet hebben. In dit hoofdstuk reiken we voor die aspecten van de beroepsuitoefening een aantal belangrijke zaken aan.

“Zal ik jullie eens vertellen waar de meeste ruzies, echtscheidingen en conflicten vandaan komen? Dat komt omdat mensen niet met elkaar praten… met elkaar communiceren!” Een dergelijk fragment uit een gesprek dat overal zou kunnen plaatsvinden, bevat een grote waarheid. Vaak zouden fouten, vergissingen en misvattingen voorkomen kunnen worden als mensen goed en op tijd met elkaar communiceerden, dingen aan elkaar zouden vragen, waarschuwingen zouden geven en… naar elkaar zouden luisteren. Dit hoofdstuk reikt de basiskennis aan voor de communicatie en interactieprocessen binnen de zorgverlening.

“Ze kon goed leren, hard werken en wilde graag in de verpleging… helaas lukte het in de praktijk helemaal niet. Ze kon op een of andere manier niet goed inschatten hoe je je als hulpverlener moet opstellen ten opzichte van de zorgvrager.” Deze toelichting op een praktijkbeoordeling geeft overduidelijk aan dat het niet eenvoudig is exact aan te geven wat er soms schort aan de ‘houdingsaspecten’ en hoe dit tekort ontstaat. Een beroepshouding is niet even ‘aan te leren’ of slechts een kwestie van ‘aanvoelen’ of een zaak van ‘de opvoeding’.

In dit hoofdstuk laten we zien hoe een attitude wordt opgebouwd en wat zich daarbinnen afspeelt. Kennis hiervan nemen is van groot belang voor het kunnen inschatten van de eigen beroepshouding en het verwerven van een goede attitude.

“Ik stond als aan de grond genageld, ik wist niet wat ik moest doen… of ik überhaupt wat kon doen. Ik leek wel een eerstejaars stagiaire!” Een crisis zouden we kunnen omschrijven als een tijdstip waarop men een beslissing moet nemen om de ontstane situatie aan te kunnen: een kritiek moment. Vaak kunnen mensen op een dergelijk moment juist geen beslissing nemen en komen dan in een crisissituatie terecht: een aaneenschakeling van momenten waarop men in een bedreigende situatie onzekerheid, frustratie of psychische dan wel sociale druk ervaart.

In dit hoofdstuk gaan we nader in op de volgende vragen:

“Ik was bang, wist allemaal niet wat er met me gebeurde en toen zeiden ze nog dat ik rustig moest blijven… ja, en toen werd ik zo kwaad, zo ken ik mezelf niet eens!” Na een plotselinge opname of rondom een spannende ingreep ontstaan allerlei psychosociale reacties van de zorgvrager of zijn naasten. De verpleegkundige moet daarmee goed omgaan omdat anders een versterking van die psychosociale reacties kan optreden.

In dit hoofdstuk bespreken we een aantal veelvoorkomende psychosociale reacties en geven we aan hoe je daarmee adequaat kunt omgaan. Vanzelfsprekend is elke verpleegsituatie verschillend en is het van belang steeds rekening te houden met de specifieke kenmerken van de situatie (ziektebeeld, behandeling, prognose, eerdere ervaringen, enz.). Deze leerstof zal dan ook in de specifieke verpleegkunde opnieuw aan de orde komen in specifieke zin en dan zullen we daarop variëren en de stof in praktische zin verder uitdiepen.

We eindigen dit hoofdstuk, en tevens dit boek, met twee situaties waarin verschillende psychosociale reacties en een procesmatige ontwikkeling van die reacties centraal staan, namelijk het omgaan met zorgvragers met pijn en met stervende zorgvragers.