Top

2016 | Boek

hoofdstuk lezen eerste hoofdstuk lezen

Medische immunologie

Redacteuren: Prof.dr. R. Benner, Prof.dr. G. Kraal, Prof.dr. J.T. van Dissel, Prof.dr. R.A.W. van Lier

Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum

Over dit boek

De medische immunologie bestudeert het normale en abnormale functioneren van ons immuunsysteem. De belangrijkste taak van het immuunsysteem is het beschermen van ons lichaam tegen infecties door micro-organismen. Hiertoe is het uitgerust met een heel scala van cellen en moleculen, die samenwerken om snel een infectie met een bacterie of een virus in te dammen. Tegelijkertijd zorgen ze ervoor dat we levenslang immuun zijn tegen herinfectie met hetzelfde micro-organisme. De complexiteit van netwerken waarin cellen en moleculen binnen het immuunsysteem samenwerken, kunnen bij abnormaal functioneren echter leiden tot allerlei aandoeningen, zoals allergieën, reuma, diabetes en aids. Met de toenemende kennis van de medische immunologie worden de mogelijkheden om deze ziekten te herkennen en te behandelen steeds beter.

De derde druk is geheel herzien en bevat een overzichtelijke presentatie van de nieuwe inzichten die zijn voortgekomen uit recente ontwikkelingen in de immunologie. In de eerste helft van het boek worden de bouw en de fysiologie van het immuunsysteem beschreven, terwijl in de tweede helft de nadruk ligt op de medische aspecten. Hierin worden niet alleen de stoornissen van het immuunsysteem beschreven, maar is er ook veel aandacht voor de manier waarop de diagnose wordt gesteld en welke behandelmogelijkheden beschikbaar zijn. Daarnaast wordt beschreven hoe het immuunsysteem bepaalde tumoren in het lichaam kan aanvallen en waarom monoklonale antilichamen inmiddels een niet meer weg te denken factor zijn zijn de behandeling van vele aandoeningen.

Medische immunologie is geschreven door onderzoekers en specialisten die tot de top van hun vakgebied behoren. De hoofdstukken zijn zorgvuldig op elkaar afgestemd. De vele illustraties zijn speciaal voor deze uitgave opnieuw gemaakt met een doordacht gebruik van terugkerende vormen en kleuren in alle hoofdstukken. Een uniek aspect van dit boek is dat de hoofdstukken 2 tot en met 15 elk afzonderlijk zijn te bestuderen na bestudering van hoofdstuk 1. De lezer kan zo zelf de volgorde van de leerstof bepalen.

Het boek is geschreven voor studenten geneeskunde en studenten in aanverwante studies binnen de levenswetenschappen en het laboratoriumonderwijs.

Inhoudsopgave

Voorwerk

1 Weerstand en immuniteit

Samenvatting

De immunologie bestudeert de manier waarop de mens zich beschermt tegen binnendringende micro-organismen zoals virussen, bacteriën en schimmels. Deze bescherming is essentieel voor ons voortbestaan. Het is echter geen gemakkelijke taak, want micro-organismen kunnen snel evolueren en zich vermenigvuldigen. Het menselijk lichaam heeft om zich te beschermen tegen micro-organismen dan ook een zeer uitgebreid en complex verband van factoren, cellen en organen tot zijn beschikking: het immuunsysteem. Dit systeem stelt ons lichaam niet alleen in staat micro-organismen snel onschadelijk te maken, het bezit bovendien de mogelijkheid een specifiek geheugen op te bouwen tegen doorstane infecties.

G. Kraal

2 Aangeboren immuniteit en acute ontsteking

Samenvatting

Een van de belangrijkste functies van het immuunsysteem is het beschermen van ons lichaam tegen infecties. Om deze bescherming te kunnen realiseren, moet aan een aantal voorwaarden worden voldaan: 1) het immuunsysteem moet het pathogeen ter plaatse en liefst specifiek kunnen herkennen; 2) het immuunsysteem moet het pathogeen zo snel mogelijk onschadelijk maken en opruimen; en 3) het immuunsysteem moet een geheugen opbouwen, zodat hetzelfde pathogeen een volgende maal sneller en efficiënter geëlimineerd kan worden. Hoewel het derde aspect een speciale eigenschap is van de adaptieve immuniteit, is voor de eerste twee punten een nauwe samenwerking tussen de innate (aangeboren) en de adaptieve (verworven) immuniteit noodzakelijk.

C. van Kooten, M.R. Daha

3 Ontstekingsreacties

Samenvatting

Ontstekingsreacties kunnen worden gedefinieerd als reacties van gevasculariseerd weefsel op beschadiging. Het doel van een ontstekingsreactie is het elimineren van het agens dat de schade veroorzaakt en het in gang zetten van het weefselherstel. Dit is een van de fundamentele mechanismen die het menselijk lichaam beschermen tegen de gevolgen van de inwerking van een schadelijk agens of prikkels op weefsels. De voor deze reactie benodigde cellen en boodschappermoleculen, ook wel ontstekingsmediatoren genoemd, worden voor een groot deel via de bloedsomloop aangevoerd. Dit is de reden dat ontstekingsreacties alleen goed kunnen plaatsvinden in gevasculariseerd weefsel; meestal is dit losmazig bindweefsel.

K.H Lam

4 Immunoglobulinen en hun genherschikkingen

Samenvatting

Een goed functionerend immuunsysteem beschermt de mens tegen bacteriële, virale, parasitaire en schimmelinfecties. Deze bescherming is voor een groot deel gebaseerd op specifieke herkenning van de ziekteverwekker, het antigeen, door antigeenspecifieke receptoren op B- en T-lymfocyten (respectievelijk het membraangebonden immunoglobuline (SmIg) en de T-celreceptor) en door antilichamen die in grote hoeveelheden (ongeveer 10.000 moleculen per cel per seconde) door plasmacellen worden geproduceerd. Deze antilichamen zijn uitgescheiden immunoglobulinemoleculen met dezelfde basisstructuur en specificiteit als de membraangebonden immunoglobulinen op de B-lymfocyten.

A.W. Langerak

5 Antigeenherkenning door T-cellen

Samenvatting

Antigeenherkenning door T-cellen is cruciaal voor de specifieke afweer tegen micro-organismen, maar speelt ook een belangrijke rol bij transplantaatafstoting en bij het ontstaan van graft-versus-hostziekte na stamceltransplantatie. In tegenstelling tot antigeenherkenning door antilichamen, waarbij het antilichaam direct bindt aan het antigeen, is antigeenherkenning door T-cellen indirect: De T-celreceptor voor antigeen gaat een specifieke interactie aan met een antigeenpeptide dat gebonden is aan een molecuul van het major histocompatibility complex (MHC) (figuur 5.1). Zulke antigene peptiden zijn afkomstig van eiwitten die ofwel in de cel zelf zijn aangemaakt, ofwel door de cel zijn opgenomen. In de cel binden de peptiden aan MHC-moleculen en vervolgens worden deze MHC-peptidecomplexen op het oppervlak van de cel gepresenteerd.

F. Koning, J.G. Borst

6 De adaptieve immuunrespons

Samenvatting

Een gemiddelde mens bezit – wanneer deze organen volledig zouden worden uitgevouwen – zo’n 2 m² huidoppervlak, zo’n 80 m² longoppervlak en zo’n 300 m² darmoppervlak. Dit betekent dat er een enorm oppervlak moet worden verdedigd tegen aanvallen door micro-organismen en schadelijke, lichaamsvreemde stoffen. Ook inwendig is er blootstelling aan lichaamsvreemd materiaal, bijvoorbeeld via de voeding. Een mens eet per jaar gemiddeld zo’n tienmaal zijn lichaamsgewicht. Daarbij is van belang dat de darm niet alleen tot losse aminozuren afgebroken eiwitmateriaal opneemt. Recent onderzoek heeft laten zien dat binnen enkele uren na het eten van eiwitten zo’n 1% daarvan min of meer intact de darmwand passeert en aantoonbaar is in het bloed. Tegelijkertijd kunnen er in ons lichaam op elk moment ontspoorde cellen voorkomen die ongebreideld kunnen delen (tumorcellen). In zo’n geval moet het afweersysteem snel en adequaat kunnen reageren. Ook kunnen de cellen van ons afweersysteem plotseling lichaamseigen cellen en moleculen aanvallen (auto-immuunrespons). Deze overwegingen laten zien dat onder normale omstandigheden al een groot beroep op ons afweersysteem wordt gedaan om te voorkomen dat we ziek worden.

H.F.J. Savelkoul

7 Structuur en organisatie van de lymfoïde organen

Samenvatting

De meeste lymfocyten die in ons lichaam aanwezig zijn, bevinden zich in de lymfoïde organen. De belangrijkste lymfoïde organen zijn het beenmerg, de thymus, de milt, de lymfeklieren, de platen van Peyer en de tonsillen. Daarnaast zijn er kleinere en minder georganiseerde structuren aanwezig in de mucosale weefsels, zoals in de longen en de darmen. De lymfoïde organen zijn, afhankelijk van hun functie, verdeeld in primaire en secundaire lymfoïde organen.

R.E. Mebius

8 Infectieziekten en immunodeficiënties

Samenvatting

Onder normale omstandigheden zijn grote delen van het lichaamsoppervlak van de mens gekoloniseerd met levende organismen die met het blote oog niet zichtbaar zijn: de micro-organismen die samen de microflora vormen. Verreweg het grootste deel van deze microflora zal nimmer een infectieziekte veroorzaken; dit is de commensale flora. Een klein deel kan ons ziek maken als de lokale of systemische afweer verminderd is: deze micro-organismen worden aangeduid als potentieel pathogeen. Micro-organismen die bij een eerste contact onder vrijwel alle omstandigheden ziekte verwekken (pathogeen zijn), zijn relatief zeldzaam en behoren niet tot de normale flora (bijvoorbeeld waterpokken, tuberculose).

J.T. van Dissel, T.W Kuijpers

9 Allergie

Samenvatting

De functie van het immuunsysteem is het onschadelijk maken van (levensbedreigende) virale, bacteriële en parasitaire indringers. Zodra het innate en adaptieve immuunsysteem deze pathogenen herkennen, vormt zich een ontstekingsreactie, gevolgd door de aanmaak van neutraliserende antilichamen en T-effectorcelresponsen. Naast deze pathogenen komt ons immuunsysteem ondanks de natuurlijke barrières van de huid, de longen en de darm ook herhaaldelijk in contact met niet schadelijke stoffen van natuurlijke (bijvoorbeeld plantenpollen, huisstofmijt, voedingsstoffen) of synthetische aard (bijvoorbeeld geneesmiddelen, conserveermiddelen, bepaalde metalen). Bij het merendeel van de mensen reageert het immuunsysteem minimaal op deze stoffen, of zonder dat er tekenen van ontsteking ontstaan. Toch kan het immuunsysteem van veel mensen deze onschadelijke stoffen herkennen, en dat kan leiden tot ongewenste of niet-nuttige reacties die bekend staan als overgevoeligheidsreacties.

B.N.M. Lambrecht, E.P. Prens, R. Gerth van Wijk

10 Auto-inflammatie, auto-immuniteit en auto-immuunziekten

Samenvatting

Een normaal functionerend immuunsysteem kan een vrijwel oneindig aantal antigenen herkennen, niet alleen lichaamsvreemde elementen, maar ook lichaamseigen bestanddelen. Het blijkt dat het immuunsysteem de lichaamsvreemde elementen meestal adequaat elimineert en doorgaans niet tegen de lichaamseigen bestanddelen in actie komt, maar deze juist tolereert: het immuunsysteem is tolerant voor het eigen lichaam.

P.L.A. van Daele, H. Hooijkaas

11 Leukemieën en maligne lymfomen

Samenvatting

Leukemieën (bloedkanker), maligne lymfomen (lymfeklierkanker) en multipel myeloom (plasmacelkanker) zijn kwaadaardige tumoren van cellen die geblokkeerd zijn in verschillende differentiatiestadia van de hematopoëse. De klinische presentatie en het beloop van deze maligniteiten worden deels bepaald door de differentiatielijn en het ontwikkelingsstadium van de maligne leukocyten.

V.H.J. van der Velden, J.J.M. van Dongen

12 Tumorimmunologie

Samenvatting

Naarmate mensen ouder worden, neemt het risico op kanker toe. Oorzaken zijn het toenemende risico op fouten bij de celdeling door slijtage van DNA-herstelmechanismen, de opeengestapelde gevolgen van gedurende het leven opgelopen mutaties door onder meer blootstelling aan carcinogene stoffen in bijvoorbeeld sigarettenrook, en persisterende infecties met oncogene virussen en andere micro-organismen. Sommige vormen van kanker kunnen echter al op jeugdige leeftijd toeslaan, zoals neuroblastomen of acute lymfatische leukemie. Het risico op kanker kan sterk toenemen op basis van genetische aanleg. Dit is bijvoorbeeld het geval bij het ontstaan van borstkanker in families met gevaarlijke varianten van de BRCA1- en BRCA2-genen.

C.J.M. Melief

13 Orgaantransplantatie

Samenvatting

Hoewel het immuunsysteem van essentieel belang is voor het voortbestaan van de soort, vormt het bij de door de mens bedachte orgaantransplantatie een barrière. Desondanks heeft orgaantransplantatie zich sinds het begin van de jaren zestig van de vorige eeuw ontwikkeld tot een niet meer weg te denken vorm van orgaanvervanging. Chirurgische problemen werden overwonnen en ook werden belangrijke verbeteringen in de resultaten bereikt door onder meer weefseltypering en ontwikkeling van effectievere immunosuppressieve geneesmiddelen. In 1966 werd de eerste niertransplantatie in Nederland verricht; in de jaren tachtig volgden transplantaties van andere organen; de eerste dunnedarmtransplantatie in Nederland vond plaats in 2001. De afgelopen jaren is er grote vooruitgang geboekt in de eenjaars-transplantaatoverleving; de overleving van het transplantaat op de langere termijn blijft nog achter.

R.J.M. ten Berge, C. Huisman, F.J. Bemelman

14 Medisch-immunologische diagnostiek

Samenvatting

De laatste decennia is de kennis van immunologische aandoeningen (auto-immuunziekten, allergie, aangeboren immunodeficiënties, proliferaties en maligniteiten van het immuunsysteem, immunologische problematiek rondom transplantatie en transfusie) aanzienlijk toegenomen. Deze toename in kennis heeft ook geleid tot een toename in mogelijkheden voor diagnostisch onderzoek op het gebied van immuunziekten. Voor dergelijke immunologische diagnostiek bestaat er een apart laboratoriumspecialisme, de medische immunologie.

A.W. Langerak, V.H.J. van der Velden, M. van der Burg, W.A. Dik, M.W.J. Schreurs

15 Vaccinatie en immunomodulatie

Samenvatting

Hoewel ons immuunsysteem in staat is zeer snel te reageren op binnendringende pathogenen, kan een infectieziekte zich soms toch zo snel uitbreiden dat het lichaam niet goed in staat is om het pathogeen effectief te bestrijden. Dit kan samenhangen met eigenschappen van het betreffende pathogeen, of met het feit dat een effectieve activatie van T- en B-cellen tijd nodig heeft. Om het immuunsysteem te helpen dergelijke pathogenen toch te weerstaan, worden vaccins ingezet. Daarmee kan het immuunsysteem een immunologisch geheugen opbouwen tegen het pathogeen, zonder daarvoor eerst een infectie te hoeven doormaken. Wanneer het lichaam vervolgens geïnfecteerd wordt met dat pathogeen, zal de snelle rekrutering van geheugencellen met de nog aanwezige antilichamen zorgen voor een snelle, meestal subklinisch verlopende eliminatie.

T.W.J. Huizinga, L.G. Visser

Nawerk

Titel: Medische immunologie
Redacteuren: Prof.dr. R. Benner
Prof.dr. G. Kraal
Prof.dr. J.T. van Dissel
Prof.dr. R.A.W. van Lier
Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum
Elektronisch ISBN: 978-90-368-1613-7
Print ISBN: 978-90-368-1612-0
DOI: https://doi.org/10.1007/978-90-368-1613-7