Social work, een constructieve benadering

Het doel van dit openingshoofdstuk is tweeledig. Eerst geven we aan wat we verstaan onder constructief social work en wat we daarbij zien als centrale elementen. Ten tweede bespreken we een aantal gezichtspunten die horen bij het constructionisme en die de basis vormen voor de ontwikkeling van constructief social work in de praktijk. Hieraan voorafgaand bespreken we waarom we ons überhaupt hiermee bezighouden. Waarom is een constructieve benadering nodig in het moderne social work?

We hebben in hoofdlijnen een aantal perspectieven weergegeven die we in onze theorieën voor de praktijk zullen ontwikkelen. In dit hoofdstuk staan we stil bij de aard en doelstellingen van social work en waarom volgens ons deze perspectieven zo relevant zijn. Sheppard (1995a; 1995b; 1998) beweerde dat wanneer we nadenken over social work en kennis, we ons niet alleen moeten bezighouden met theoretische geldigheid – of een vorm van kennis in epistemologische en methodologische termen overtuigend is – maar ook met wat hij noemt praktische geldigheid. Sheppard verwijst met praktische geldigheid naar de mate waarin kennis een vorm aanneemt die in overeenstemming is met de aard en het doel van social work. Met deze kwestie houden we ons in dit hoofdstuk voornamelijk bezig.

Onze theoretische invalshoek van constructief social work komt voort uit onze opvattingen over constructionisme, de kracht van taal, het potentieel van mensen en hun handelend vermogen (agency), de aard van problemen en veranderingsmogelijkheden. Daarbij horen de bevordering van gelijkwaardigheid en sociale rechtvaardigheid, empowerment, het verlenen van praktische bijstand en psychosociale begeleiding. Uiteraard volgen we ook de internationale beroepscodes voor social workers.

Taal is, zoals aangegeven, nauw verwant aan betekenis en het proces van betekenisgeving. In zijn bespreking van ingrijpende gebeurtenissen zoals verkrachting is het volgens Furman (1998) belangrijker hoe wij op een gebeurtenis reageren dan de feitelijke gebeurtenis; belangrijker hoe wij denken te zullen reageren dan hoe we reageren; belangrijker hoe anderen denken dat wij zullen reageren dan hoe wij denken te zullen reageren; en weer belangrijker wat wij denken dat zij denken dan hoe anderen denken dat wij zullen reageren. Bij de opvang en begeleiding na een verkrachting zeggen mensen er meer baat bij te hebben om over hun reacties op de aanval te praten dan over de aanval zelf. Als de aandacht meer gericht is op wat die personen zelf deden dan op wat ze is aangedaan, zal het respect van anderen voor hun verzet tot empowerment leiden.

In dit hoofdstuk vervolgen we onze bespreking van een aantal ideeën over hoe constructief social work praktisch gemaakt kan worden. We maken gebruik van de oplossingsgerichte benadering die interessante ideeën biedt om onze filosofie uit de hoofdstukken 3 en 4 uit te voeren. Deze benadering heeft de laatste jaren veel aandacht gekregen, vooral in verschillende vormen van therapie en counseling, en vooral in Noord-Amerika. Het is echter zelden gebruikt als een nieuw leidend principe voor de praktijk van het social work. We gebruiken het hier op een illustratieve manier om aan te tonen dat een aantal ideeën die we hiervoor bespraken al op verschillende manieren herkend kunnen worden in de praktijk. De praktijk is gevarieerd en de mogelijkheden voor ontwikkeling zijn enorm. Dit hoofdstuk biedt een praktijkstudie die een reeks van invloedrijke stromingen en werkwijzen laat zien, die de tand des tijds hebben doorstaan.

De verhalen in dit hoofdstuk zijn gebaseerd op werk dat we persoonlijk kennen, maar we hebben de data veranderd; situaties, instellingen, professionals en cliënten zijn uit privacy overwegingen geanonimiseerd.

Misschien onderscheidt ‘assessment’ meer dan enig ander aspect van het werk, social work van counseling of therapie. Counselors en therapeuten kunnen oordelen vormen over mensen of hun problemen, maar deze persoonlijke gedachten zijn meestal niet bestemd voor rechtbanken, beoordelingscommissies of managers.

Men zou kunnen denken dat onze kritische houding ten opzichte van wetenschap, rationalisme en de toenemende gerichtheid op controle en verantwoordelijkheid, betekent dat we ook niet ge ï nteresseerd zijn in effecten. Dat is niet het geval. Resultaten moeten worden gebruikt om cliënten de best mogelijke dienstverlening te bieden. Constructief social work heeft weliswaar veel aantrekkelijke kanten, zoals respect, betrokkenheid en dialoog, maar doorslaggevend voor een goede praktijk is of cliënten daadwerkelijk worden geholpen. Constructief social work moet daarom nagaan of haar benadering even effectief is als andere. Kan worden aangetoond dat de resultaten minstens gelijk zijn? In een professionele cultuur die steeds meer gericht is op meten, effectiviteit, resultaten en ‘evidence based’ werken, is het duidelijk dat we onze benaderingen op een manier moeten bezien die wellicht tegen de basisveronderstellingen en principes ingaan.

In de beschrijving van onze constructieve benadering voor de praktijk, hebben we beweerd dat de gezichtspunten ontleend aan constructionistische, oplossingsgerichte en narratieve benaderingen vooral belangrijk zijn in de huidige tijd en een basis bieden voor relevante en bruikbare theorieën voor de praktijk. We zijn ons ervan bewust dat een aantal van onze beweringen betwistbaar is en dat er een aantal belangrijke kwesties is die we moeten bespreken. Dit zullen we in dit laatste hoofdstuk doen. Ons doel is een aantal voor constructief social work kenmerkende thema’s samen te brengen.