Lichttherapie en winterdepressie worden vaak in één adem genoemd. En dat is niet zo verwonderlijk. Sinds in het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw de eerste successen van de behandeling met kunstlicht zijn beschreven, is zowel de toepassing als de apparatuur verbeterd. Tevens is er meer kennis opgedaan over winterdepressie. De eerstaangewezen behandeling voor winterdepressie is lichttherapie. In dit hoofdstuk komt deze therapie uitgebreid aan de orde. Daarnaast bestaan er nog enkele andere behandelmogelijkheden. Daarover zal in het kort iets worden gezegd in het volgende hoofdstuk.
Winterdepressie komt alleen in het winterhalfjaar voor. In de zomer heb je geen klachten en voel je je goed. Het is dus een klachtenpatroon dat zich alleen in de herfst en de winter voordoet. In het voorjaar en de zomer is er met de mensen die aan de stoornis lijden niets bijzonders aan de hand. De klachten beperken zich niet tot éénmaal een depressieve periode in de winter maar treden nagenoeg elk jaar in het winterseizoen op. Vaak hebben patiënten deze klachten al geruime tijd, soms al sinds hun vroegste jeugd. De klachten leiden er in veel gevallen toe dat opleidingen en werkcarrières mislukken en relaties niet standhouden. De relatie met de seizoenen is opvallend en is tevens het voornaamste kenmerk van de kwaal.
Wat voor mensen krijgen last van winterdepressie? Kan iedereen het krijgen of zijn bepaalde mensen er gevoeliger voor? Zijn er omstandigheden aan te wijzen waardoor winterdepressies vaker ontstaan?
Als iemand die aan een winterdepressie lijdt in de winter naar een tropisch oord reist is de kans groot dat de depressieklachten na een aantal dagen verdwijnen. Hoe komt dat? Als we ervan uitgaan dat de tropenreiziger voor ‘zakelijke’ doeleinden naar de zon is gereisd kunnen we de verbeterde stemming niet toeschrijven aan het vakantiegevoel, of de ontspanning die daarmee samenhangt. Ruwweg zijn er twee verklaringen denkbaar (in theorie wel meer, maar hier alleen de twee meest voor de hand liggende): warmte en licht. In de tropen is het warmer dan in de leefomgeving van de patiënt en er is meer natuurlijk licht. De warmte lijkt echter geen goede verklaring voor de stemmingverbetering te zijn. In een onderzoek naar het voorkomen van depressie in Hawaï bleek dat het aantal mensen dat aan een depressie leed in de maand december het hoogst was. De temperatuurvariatie tussen de jaargetijden is daar slechts vijf graden Celsius, terwijl de maximale variatie in daglichtduur daar ruim tweeëneenhalf uur is. Dat zou erop kunnen wijzen dat stemmingsschommelingen meer gerelateerd zijn aan de hoeveelheid licht dan aan variatie in temperatuur.
Als winterdepressie niet behandeld wordt kunnen mensen daar ernstig onder lijden. Het is bekend dat mensen die ermee geconfronteerd worden er nagenoeg jaarlijks in meer of mindere mate last van hebben. Soms maken zij een winter mee waarin de klachten zich niet zo erg openbaren en komen zij nagenoeg klachtenvrij de winter door. Meestal komen de klachten wel en vaak in dezelfde periode. Dat betekent, naast een gevoel van ernstige somberheid, energieverlies en allerlei andere klachten, dat zij niet kunnen functioneren op de manier die hun voor ogen staat. Zij kunnen niet doorgaan met een aangevangen studie, zijn niet meer in staat hun werk te verrichten, isoleren zich van hun omgeving, krijgen relatieproblemen enzovoort. Als je weet dat je ieder jaar in de winterperiode niet goed functioneert, ga je in die periode minder hoge eisen aan je functioneren stellen. Je neemt eenvoudiger werk aan dan waar je eigenlijk toe in staat bent, je begint niet met de studie waarvan je in de zomer denkt dat je die graag zou willen volgen. Je sluit je niet aan bij een sportvereniging omdat je weet dat je in de winter niet de energie en de moed kunt opbrengen om de trainingen en de wedstrijden te volgen, ook al ben je in de zomer nog zo verzot op die sport. Kortom, een onbehandelde winterdepressie kan je gehele leven bepalen. Je haalt minder uit het leven en uit je eigen mogelijkheden dan je zonder die klachten zou hebben gedaan.
Lichttherapie en winterdepressie worden vaak in één adem genoemd. En dat is niet zo verwonderlijk. Sinds in het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw de eerste successen van de behandeling met kunstlicht zijn beschreven, is zowel de toepassing als de apparatuur verbeterd. Tevens is er meer kennis opgedaan over winterdepressie. De eerstaangewezen behandeling voor winterdepressie is lichttherapie. In dit hoofdstuk komt deze therapie uitgebreid aan de orde. Daarnaast bestaan er nog enkele andere behandelmogelijkheden. Daarover zal in het kort iets worden gezegd in het volgende hoofdstuk.
Hoewel lichttherapie, zoals al eerder gezegd, de behandeling is die het eerst in aanmerking komt bij winterdepressies, heeft het een aantal nadelen. Blootstelling aan intensief kunstlicht kost nogal veel tijd en men is doorgaans afhankelijk van een bepaalde ruimte waar de apparatuur is opgesteld. Dat zijn bezwaren die niet gelden voor medicatie. Medicijnen kunnen overal worden ingenomen en het innemen kost nauwelijks tijd. Uit onderzoek is gebleken dat sommige medicijnen goed werken bij winterdepressiepatiënten. In vergelijking met lichttherapie zijn ze tot op heden de mindere.
Zoals in eerdere hoofdstukken al gezegd, is het aantal mensen dat in de winter wat moeite met het seizoen heeft groot. Dat betekent gelukkig in de meeste gevallen niet dat er sprake is van een depressie. Zonder dat een dergelijke stemmingsstoornis aan de orde is hebben veel mensen in de winter een groter of kleiner energieprobleem en een grotere slaapbehoefte. Voor velen betekenen die verschijnselen niet dat zij niet kunnen functioneren, maar hoort het bij de winter. Soms houdt men er al rekening mee, door bepaalde activiteiten bewust niet in de winter te plannen. Hoewel veel mensen er dus in hun leefstijl al rekening mee houden, hebben onderzoekers gekeken of er door middel van kunstlicht niet iets aan deze verschijnselen te doen viel. In een onderzoek dat gelijktijdig in Groningen en in Helsinki plaatsvond werd aan een willekeurige groep mensen lichttherapie gegeven met behulp van een lichtwekker (dageraadsimulator). De groep deelnemers werd samengesteld met behulp van adresgegevens die verkregen werden uit de gemeentelijke burgerlijke stand. Daarbij werd alleen geselecteerd op leeftijd (tussen 18 en 65 jaar) en geslacht (50% vrouwen en 50% mannen). Vervolgens werd in beide steden informatie naar 1000 adressen gestuurd en werd er gevraagd of men bereid was deel te nemen aan het onderzoek. Dit was gelukkig vaak het geval. Aan de mensen werd een vragenlijst voorgelegd over de gezondheidstoestand, werk- en leefomstandigheden. Op die manier konden mensen die leden aan winterdepressie, een ziekte hadden, in ploegendiensten werkten of medicijnen gebruikten, voor verdere deelname aan het onderzoek worden opgespoord en uitgesloten. Het was in dit onderzoek de bedoeling licht aan te bieden aan gezonde proefpersonen die een regelmatig leven leidden, zodat de biologische klok zo weinig mogelijk werd verstoord. Aan de helft van de deelnemers werd gevraagd zich gedurende een periode van veertien dagen in de ochtend te laten wekken met behulp van een lichtwekker, vervolgens een periode van veertien dagen op de gebruikelijke manier en dan weer veertien dagen met behulp van de lichtwekker. De andere helft van de deelnemers werd eerst veertien dagen lang gevolgd zonder dat zij werden gewekt door een lichtwekker, daarna veertien dagen met, veertien dagen zonder en ten slotte weer veertien dagen met een lichtwekker. Het experiment besloeg dan ook iets meer dan acht weken. De deelnemers vulden in die periodes dagelijks vragenlijsten in waarin hun energieniveau, slaapgewoonten en slaapduur werden geregistreerd. Zoals te verwachten viel bij een groep gezonde personen, waren de uitkomsten niet opvallend groot. Wat wel opviel was dat de deelnemers in de weken dat zij de lichtwekker gebruikten vlotter opstonden en fitter wakker werden. Het lijkt gerechtvaardigd te concluderen dat de toediening van licht ook bij mensen die niet direct aan winterdepressie lijden, maar wel moeite hebben met het functioneren in de winter een positief effect kan hebben. Uit onderzoek blijkt ook dat mensen die lijden aan ‘winterblues’ goed reageren op licht.
Hoewel de belangstelling voor het verschijnsel winterdepressie pas de laatste twintig jaar dankzij het succes van lichttherapie op grote schaal is ontwikkeld, betekent dat nog niet dat we het hier over een nieuw ziektebeeld hebben. Niets is minder waar.
De Society of Light Treatment and Biological Rhythms (SLTBR) is de internationale vereniging van wetenschappers die zich met lichttherapie en biologische ritmes bezighoudt. De SLTBR heeft een Engelstalige internetsite waar veel informatie te vinden is:
