Top

2023 | Boek

hoofdstuk lezen eerste hoofdstuk lezen

Leefstijlgeneeskunde in de praktijk

Praktische handleiding voor de zorgprofessional

Auteur: Marjolein Streur-Kranenburg

Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum

Over dit boek

Dit boek helpt zorgprofessionals om leefstijlgeneeskunde toe te passen in hun eigen praktijk. Leefstijlgeneeskunde past in elke fase van de gezondheidszorg, van preventie van chronische ziektes tot onderdeel van de behandeling. Dit boek richt zich dan ook op alle zorgprofessionals: van medisch specialisten, huisartsen en praktijkondersteuners, tot paramedici, verpleegkundigen en leefstijlcoaches. Zo biedt het een startpunt om leefstijlgeneeskunde zorgbreed in te zetten.

Leefstijlgeneeskunde in de praktijk behandelt alles wat nodig is om patiënten, cliënten of coachees te begeleiden naar een gezonde leefstijl. In de eerste plaats is dat kennis over de verschillende leefstijlfactoren. Want wat is gezonde voeding? Wat is voldoende beweging, hoe zit het met slaap en hoe past zingeving in het hele verhaal? Daarna komen gedragsverandering en gesprekstechnieken aan bod. Om mensen te laten veranderen, is er immers meer nodig dan kennis alleen.

Het boek bevat casuïstiek, praktische tools en interviews met zorgverleners. Verschillende pioniers vertellen hoe zij leefstijlgeneeskunde toepassen in de eigen setting en hoe zij al deel uitmaken van de nieuwe beweging: van ziekenzorg naar gezondheidszorg.

Inhoudsopgave

Voorwerk

Inleiding

Voorwerk

1. Leefstijlgeneeskunde, wat is dat?

Samenvatting

Het aantal leefstijlgerelateerde aandoeningen neemt wereldwijd toe. Onder meer ongezonde voeding, weinig beweging, stress, weinig slaap, roken en alcoholgebruik zorgen ervoor dat steeds meer mensen overgewicht of obesitas ontwikkelen of een (andere) chronische ziekte krijgen. Dit brengt persoonlijk leed met zich mee, maar ook onhoudbaar hoge kosten voor de gezondheidszorg. De huidige obesogene omgeving maakt het mensen moeilijk om gezonde keuzes te maken, en ook in de zorg is er plek voor meer aandacht voor het aannemen van een gezonde leefstijl. Leefstijlgeneeskunde speelt een belangrijke rol in zowel de preventie als de behandeling van leefstijlgerelateerde problemen. Zorgprofessionals in de eerste lijn kunnen hier bij uitstek een (signalerende) bijdrage aan leveren, vanwege de laagdrempeligheid en het contact met patiënten.

Marjolein Streur-Kranenburg

2. Overgewicht en obesitas

Samenvatting

De huidige ongezonde leefstijl is vooral terug te zien in het aantal mensen met overgewicht en obesitas. Bij het grootste deel van de mensen dat te zwaar is, speelt een ongezonde leefstijl een rol bij het ontstaan ervan. Het aantal mensen met overgewicht of obesitas stijgt al jaren en deze trend lijkt zich nog voort te zetten. Mensen met obesitas hebben een hoger risico op het ontwikkelen van aandoeningen als diabetes type 2, hart- en vaatziekten en bepaalde soorten kanker toe. Maar overgewicht zorgt niet alleen voor fysieke klachten. Het heeft ook een duidelijke link met mentale problemen, waarbij obesitas oorzaak kan zijn of een gevolg. Dit hoofdstuk gaat in op wat obesitas eigenlijk is, de oorzaken en gevolgen en wat realistische doelen zijn wanneer er eenmaal sprake is van obesitas. Tot slot komt ook stigmatisering aan bod, en hoe je hier als zorgprofessional zelf bewust mee bezig kunt zijn.

Marjolein Streur-Kranenburg

3. Gezondheidsverschillen

Samenvatting

Niet iedereen heeft dezelfde kansen en mogelijkheden in het leven. Er zijn grote gezondheidsverschillen tussen mensen. Over het algemeen leven mensen met een lager opleidingsniveau en lager inkomen minder lang in gezondheid dan mensen met een hoger opleidingsniveau en hoger inkomen. Ook mensen met een migratieachtergrond leven vaker in ongezondheid. Vaak spelen hier meerdere factoren mee die met elkaar samenhangen. Ook in vaardigheden ten aanzien van de gezondheid zijn er soms grote verschillen. Mensen met lagere gezondheidsvaardigheden zijn minder goed in staat om zelf de regie te nemen over hun leefstijl. Ook dit hangt vaak samen met migratieachtergrond, inkomen en opleidingsniveau. Bij de begeleiding van mensen is het van belang om deze verschillen mee te nemen, om samen te kijken waar de prioriteiten liggen.

Marjolein Streur-Kranenburg

De leefstijlfactoren

Voorwerk

4. Welke leefstijlfactoren zijn er?

Samenvatting

Wat is leefstijl nou precies en welke factoren vallen daaronder? Dat is best lastig te definiëren. Leefstijl is eigenlijk niets meer en niets minder dan de manier van leven. Hieronder valt alles wat iemand doet. In de context van ziekte en gezondheid is er een aantal modellen ontwikkeld die definiëren wat een gezonde leefstijl is. Het bekendste model is dat van de BRAVO-factoren. Deze factoren zijn geformuleerd naar aanleiding van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) 1997. BRAVO staat voor Beweging, Roken, Alcohol, Voeding en Ontspanning. De modellen die het meest gebruikt worden binnen de gezondheidszorg zijn het model van Positieve Gezondheid (https://tinyurl.com/meer-tools-gezondheid) en het Leefstijlroer (https://www.artsenleefstijl.nl/leefstijlroer).

Marjolein Streur-Kranenburg

5. Voeding

Samenvatting

Voeding is, samen met beweging, waarschijnlijk de meest besproken en ook meest onderzochte factor van leefstijl. Ongezond eten kan diverse ziektes in de hand werken en andersom is ook het geval: gezond eten kan in sommige gevallen die ziektes juist weer positief beïnvloeden of zelfs omkeren. Op het gebied van voeding komen er allerlei feiten en fabels voorbij. Bovendien is er ondanks alle onderzoeken toch nog steeds veel onbekend, onder andere omdat leefstijlfactoren heel moeilijk los van elkaar te onderzoeken zijn. Toch weten we ook veel dingen wel en zijn los van alle hypes en nieuwe ontdekkingen de grote lijnen grotendeels hetzelfde en al jaren ongewijzigd. Dit hoofdstuk beschrijft de basis van een gezonde voeding, met de Richtlijnen goede voeding als basis, waarbinnen allerlei voedingspatronen mogelijk zijn.

Marjolein Streur-Kranenburg

6. Beweging

Samenvatting

Voldoende beweging is een essentieel onderdeel van een gezonde leefstijl. Onder beweging wordt iedere vorm van fysieke activiteit verstaan, van rustig verplaatsen tot intensief sporten. Met het oog op de gezondheid en om leefstijlgerelateerde ziektes te voorkomen is het vooral ook belangrijk minder te zitten. In de Beweegrichtlijnen staat precies beschreven hoeveel we moeten bewegen. Sport en beweging dragen bij aan een langer en gezonder leven, onder meer door het verminderen van het risico op obesitas, diabetes type 2 en hart- en vaatziekten. Maar ook mentaal brengt bewegen veel voordelen met zich mee. In dit hoofdstuk worden de Beweegrichtlijnen verduidelijkt en wordt duidelijk hoe een patiënt begeleid kan worden om meer te bewegen, rekening houdend met de mogelijkheden van de patiënt.

Marjolein Streur-Kranenburg

7. Stress en ontspanning

Samenvatting

Stress is een veelgebruikt woord, voor allerlei soorten van spanning of druk die mensen ervaren. Stress heeft een negatieve klank; als iemand zegt zich gestrest te voelen, dan is dat over het algemeen geen goed teken. Maar stress is een heel gezonde reactie op een gebeurtenis. Stress houdt ons in leven. Het wordt pas een probleem als stress chronisch wordt, als allerlei (relatief onschuldige) gebeurtenissen een stressreactie geven en als er continu stresshormonen worden afgescheiden. Chronische stress kan leiden tot allerlei fysieke en mentale gezondheidsproblemen. Regelmatig en goed ontspannen is dus een relevante stap naar een gezonde leefstijl. Bijna alle Nederlanders vinden ontspanning zelf ook belangrijk voor een gezond leven, maar bijna de helft vindt het moeilijk om voldoende te ontspannen. Oefeningen zoals bij mindfulness gedaan worden, kunnen helpen te ontspannen, maar ook andere tools voor een beter tijds- en energiemanagement kunnen helpen stress te verminderen.

Marjolein Streur-Kranenburg

8. Slaap en biologische klok

Samenvatting

Slaap is een basale levensbehoefte, maar wordt ook vaak als sluitpost gezien. In deze rustperiode herstelt het lichaam, zowel fysiek als mentaal. Problemen met de slaap kunnen het circardiane ritme verstoren, wat invloed heeft op verschillende processen in het lichaam. Ook voor nachtwerkers biedt de verstoring van het ritme extra uitdagingen om gezond te blijven. Slechte slaap heeft invloed op veel andere leefstijlaspecten. Mensen die slecht slapen eten vaak ongezonder, bewegen minder, ervaren meer stress en hebben minder energie om activiteiten te ondernemen. Soms is er sprake van slechte slaap als gevolg van een slaapstoornis of een andere medische oorzaak. Dit vraagt om een specifieke behandeling. Bij veel mensen is dit niet het geval en kunnen we slaap zien als een van de leefstijlfactoren. Slaapeducatie is dan de belangrijkste interventie.

Marjolein Streur-Kranenburg

9. Roken en alcohol

Samenvatting

Bij roken en alcoholgebruik (en het gebruik van middelen) kan er sprake zijn van verslavingsgedrag. Af en toe een glas alcohol of af en toe blowen is niet direct een probleem. Dit wordt het wel als iemand er afhankelijk van wordt. De meest voorkomende verslavingen zijn roken en overmatig alcoholgebruik. Verslavingen zijn moeilijk te doorbreken en vaak zijn er meerdere pogingen nodig om te stoppen. Bovendien ligt terugval altijd op de loer. Stoppen met roken kan vaak via de eerste lijn behandeld worden, waarbij de huisarts of praktijkondersteuner een belangrijke en coördinerende rol speelt. Het behandelen van een alcoholverslaving vraagt, afhankelijk van de ernst, vaak meer gespecialiseerde hulp. Dit geldt ook voor het gebruik van middelen.

Marjolein Streur-Kranenburg

10. Sociale verbinding

Samenvatting

Sociale verbinding is een essentieel deel van een gezond en gelukkig leven. In de piramide van Maslow neemt het niet voor niets de derde plaats in, na de primaire fysieke behoeften en bestaanszekerheid. Sociale verbinding speelt op meerdere manieren een rol in leefstijl en gezondheid. Ten eerste is de sociale omgeving heel belangrijk bij gedragsverandering en beïnvloeden ze elkaar in positieve of in negatieve zin. Ten tweede hangt het sociale welzijn ook direct sterk samen met fysieke en mentale gezondheid. In het Leefstijlroer en Positieve Gezondheid heeft sociale verbinding ook een eigen plek, en vallen er zaken onder als de beschikking hebben over sociale contacten, mensen hebben om leuke dingen mee te doen, steun van anderen, het gevoel hebben erbij te horen, zinvolle dingen doen en interesse in de maatschappij.

Marjolein Streur-Kranenburg

11. Zingeving

Samenvatting

Zingeving is misschien wel een van de minder bekende factoren van een gezonde leefstijl. Maar zingeving is misschien wel de basis van een gezond leven, en daardoor een belangrijke factor bij een gezonde leefstijl. Zingeving hoeft geen filosofisch ingewikkeld of abstract concept te zijn. Een praktisch en werkbaar aspect van zingeving is datgene waar iemand zijn bed voor uit komt: een doel in het leven en wat betekenis geeft. In de blue zones leven mensen onder meer zo lang en gezond omdat ze betekenis geven aan iedere dag. Dit is vaak niets ingewikkelds; een maaltijd koken voor een ander, in een moestuin werken of in een koor zingen is voldoende om iedere dag een doel te geven. In Japan noemen ze dit ook wel ikigai: wat richting en betekenis geeft aan het leven, ofwel datgene waar iemand ’s ochtends zijn bed voor uit komt.

Marjolein Streur-Kranenburg

Gedragsverandering en gespreksvoering

Voorwerk

12. Gedrag

Samenvatting

Gedragsverandering is het belangrijkste en tegelijkertijd ook het moeilijkste van het veranderen van leefstijl. Mensen vallen snel terug in oude gewoontes, waardoor het op de lange termijn lastig is om gedragsverandering vol te houden. Er is veel onderzoek gedaan naar hoe gedrag en gedragsverandering werken, en welke factoren erbij komen kijken. Uit onderzoeken blijkt dat hoe beter aan de onderliggende factoren van gedrag(sverandering) wordt ingespeeld, hoe groter de kans op succes is. Door het inzicht in hoe gedrag in elkaar zit, en vervolgens hoe gedragsverandering tot stand kan komen, kan de zorgprofessional de patiënt hierin ondersteunen, motivatie vergroten en helpen haalbare doelen te stellen.

Marjolein Streur-Kranenburg

13. Gespreksvoering algemeen

Samenvatting

Om leefstijlveranderingen bij de patiënt te bewerkstelligen is een coachende manier van gespreksvoering nodig. De zorgprofessional versterkt en stimuleert de patiënt om actief met de eigen gezondheid bezig te gaan. Dit vraagt om een wisseling van de aanpak als expert naar een aanpak als coach. De relatie tussen de zorgprofessional en de patiënt is gelijkwaardig: de zorgprofessional is de expert op het gebied van de gezondheid en de nieuwste inzichten op dat gebied, terwijl de patiënt expert is over zijn eigen leven, over wat werkt, wat motiveert, welke obstakels er zijn, welke sterke eigenschappen behulpzaam zijn bij veranderingen en wat hij wil bereiken. Om gezamenlijk tot de beste behandeling voor die individuele patiënt te komen, staat de coachende zorgprofessional naast de patiënt. Vanuit deze basishouding kan de zorgprofessional de patiënt begeleiden naar gedragsverandering, terwijl de patiënt de regie houdt.

Marjolein Streur-Kranenburg

14. Gesprekstechnieken, specifiek

Samenvatting

Naast de algemene richtlijnen voor gespreksvoering zijn er ook een aantal specifieke methodes om het gesprek richting te geven. Een aantal van deze manieren zijn wetenschappelijk onderbouwd effectief. In dit hoofdstuk worden twee van deze methodes uitgelicht die in richtlijnen worden benoemd om gesprekken te voeren: motiverende gespreksvoering en oplossingsgericht coachen. Deze twee methodes sluiten goed op elkaar aan en kunnen allebei in een kort gesprek een toegevoegde waarde hebben. Waar motiverende gespreksvoering meer gaat over waarom iemand zou veranderen, gaat oplossingsgericht coachen verder op hoe die verandering tot stand kan komen. Ook gaat dit hoofdstuk in op verschillende methodes die zijn ontwikkeld om in de spreekkamer leefstijl binnen een paar minuten (of zelfs 30 seconden) ter sprake te brengen. De beschrijvingen van deze gespreksmethodes zijn uiteraard niet volledig en vragen (veel) oefening, maar geven wel een goede aanzet om deze technieken in de praktijk toe te passen.

Marjolein Streur-Kranenburg

In de spreekkamer

Voorwerk

15. Doorverwijzing en vergoede interventies

Samenvatting

Alle kennis over leefstijl, gedragsverandering en gespreksvoering is interessant, maar de vraag blijft natuurlijk: hoe pas je het in tijdens het werk? Uit onderzoeken is bekend dat eerstelijns zorgprofessionals daar nog weleens barrières in ervaren, qua samenwerking, tijd, financiering en doorverwijzing. Gelukkig bestaan er al interventies en initiatieven die zich richten op leefstijl. Ook zijn er al veel zorgprofessionals die leefstijl een plek hebben gegeven in de spreekkamer. In dit hoofdstuk komen verschillende van deze initiatieven aan bod en geven pioniers op dit gebied hun tips en trucs over hoe leefstijl ingezet kan worden. Zonder uitzondering zijn zij ervan overtuigd dat het niet alleen beter is voor de patiënt, maar dat het ook voor henzelf het plezier terugbrengt in het werk. Zij vertellen hoe zij het aanpakken.

Marjolein Streur-Kranenburg

Nawerk

Titel: Leefstijlgeneeskunde in de praktijk
Auteur: Marjolein Streur-Kranenburg
Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum
Elektronisch ISBN: 978-90-368-2863-5
Print ISBN: 978-90-368-2862-8
DOI: https://doi.org/10.1007/978-90-368-2863-5