Interculturele gespreksvoering

In de dagelijkse omgang met mensen met een andere herkomst is de neiging tot culturaliseren[1] sterk aanwezig. Mensen worden alleen gezien, benoemd en aangesproken als representanten van hun etnische of nationale cultuur of als representanten van hun religie. Professionals doen vaak een beroep op een culturaliserend aanbod van deskundigheidsbevordering en onderzoeksliteratuur, om te leren hoe ze effectief kunnen omgaan met culturele verschillen in de communicatie. In dit verband zijn de interculturele communicatietheorieën van David Pinto,[2] Fons Trompenaars[3] en vooral van de internationaal erkende Geert Hofstede[4] populair. Pinto gaat uit van structuren van culturen, Trompenaars van verschillende soorten culturen en Hofstede van dimensies van nationale culturen.

Veel interculturele communicatietheorieën hangen nog steeds een traditioneel begrip van cultuur aan. Deze – wat eerder genoemd is – culturalistische benadering beperkt cultuur tot nationale culturen en ziet ze als homogeen, coherent en volledig verschillend van elkaar. Interculturele communicatie is dan de ontmoeting tussen afgeleiden van nationale culturen – Nederlander ontmoet Chinees – die zo van elkaar verschillen dat hun communicatie per definitie problematisch verloopt. Culturalisten vinden het daarom van belang dat mensen op de hoogte zijn van culturele verschillen en zij ontwikkelen modellen om nationale culturen te kenmerken, te vergelijken en tegenover elkaar te stellen.

Sociale identiteiten zijn nauw verbonden met collectieven en hun culturen. De sociale identiteitstheorie van Henri Tajfel en John Turner[1] stelt dat iedereen in de samenleving deel uitmaakt van een aantal collectieven, bijvoorbeeld op basis van geslacht, etniciteit of leeftijd. Tajfel en Turner zien een sociaal collectief als een verzameling individuen die zichzelf tot dezelfde sociale categorie rekenen, een emotionele betrokkenheid bij deze categorie delen en een bepaalde overeenstemming bereiken over de evaluatie van de groep en hun lidmaatschap. Het behoren tot een collectief helpt een persoon zich een plaats ofwel sociale rol te geven binnen de samenleving en het biedt hem de mogelijkheid zich in sociaal opzicht te identificeren. Zo kunnen individuen een sociale identiteit ontlenen aan het lidmaatschap van elk van de collectieven waartoe ze behoren. Vandaar dat ieder mens verschillende sociale identiteiten bezit; de etnische identiteit is daar slechts één van.

Het communicatief omgaan met culturele en religieuze verschillen is ingewikkeld wanneer de verschillen raken aan bepaalde waarden. Een bekend voorbeeld is het al dan niet handen geven als teken van begroeting. Het als vrouw geen hand krijgen op grond van religieuze motieven raakt veel betrokkenen zeer, omdat ze zich als vrouw niet gerespecteerd voelen.

De ervaring met verschil kan voor mensen verschillend uitpakken. Nu is er met betrekking tot het multicultureel samenleven vaak een eenzijdige benadering van de emotionele kant van het contact met cultureel verschil. Ofwel de negatieve ervaringen van mensen met cultureel verschil worden alleen maar geduid als een conservatief en achterhaald verlangen naar een cultureel-homogene samenleving, ofwel de positieve verrijkende kant van culturele andersheid wordt louter benadrukt. De ervaring van culturele vreemdheid en verscheidenheid die je zowel kunt opdoen met iemand van buiten de eigen groep als met iemand binnen de eigen groep, kan echter zowel een negatief als een positief moment opleveren.

Taal verwijst naar de verbale en non-verbale taal waarmee mensen zich uitdrukken. Taal is het voertuig van de communicatie waarmee personen en groepen uitdrukking geven aan hun identiteit: aan hun betekenisgeving van de hen omringende werkelijkheid. Vandaar dat de taal van een persoon of een groep de kennis en waarden van die persoon of die groep weerspiegelen.

Het gebied Ordening van het TOPOI-model betreft de zienswijze of kijk van de gespreksdeelnemers op de kwesties die spelen in het gesprek. Het gaat hier om de visie op zaken, de logica en de opvattingen van de deelnemers. Deze kunnen zorgen voor misverstanden en conflicten in de gespreksvoering. Zo noemen professionals als knelpunt in de gespreksvoering dat mensen met een andere herkomst soms een ‘vreemde’ kijk op zaken hebben. Volgens deze professionals stellen ze ongewone vragen en hebben ze afwijkende opvattingen. Omgekeerd vinden mensen met een andere herkomst dat van hun autochtone gesprekspartners.

Het gebied Personen is het betrekkingsaspect in de communicatie: wie zijn de gespreksdeelnemers voor elkaar, hoe zien ze elkaar en hoe is hun onderlinge betrekking?

Het TOPOI-gebied Organisatie staat voor de institutionele, organisatorische context en voor de structurele machtsverhoudingen waarbinnen het gesprek plaatsvindt. Veel misverstanden en conflicten in de communicatie hangen samen met organisatorische factoren en hebben weinig tot niets te maken met culturele verschillen, hoewel deze wel in eerste instantie als zodanig worden benoemd.

Het gebied Inzet omvat de onderliggende motieven, beweegredenen van de deelnemers aan het gesprek. De inzet van mensen komt tot uiting in de dagelijkse inspanningen die ze verrichten in hun betrokkenheid bij anderen.[1] De bedoelingen, motieven, beweegredenen, belangen en verlangens (het appel) – en daaronder de emoties, behoeften en waarden – van mensen zijn niet altijd zichtbaar voor de ander. Dat maakt inzet tot een interne categorie: de niet-zichtbare binnenkant van mensen. Met die binnenkant beïnvloeden mensen elkaar niet. Iemand heeft alleen invloed met wat van zijn binnenkant (zijn inzet) in communicatie komt. Invloed is zodoende het waarneembare effect van de inzet en inspanningen van een persoon op anderen.

In dit hoofdstuk staan concrete toepassingen beschreven van het TOPOI-model op een aantal praktijksituaties. De opbouw is als volgt. Eerst wordt de praktijksituatie kort van commentaar voorzien. Dan volgen hypothesen over mogelijke misverstanden en een aantal suggesties voor interventies om de communicatie weer vlot te trekken.