Het signaleringsplan in de zorg voor kwetsbare ouderen bij dementie

Een signaleringsplan is een middel, geen doel op zich. Het wordt het liefst gebruikt vanuit een visie die de cliënt centraal zet, als uniek persoon met eigen geschiedenis en mogelijkheden, deels afhankelijk van en reagerend op de omgeving. We starten dit hoofdstuk daarom met een visieschets. Voor het signaleringsplan worden verschillende begrippen gebruikt. Dat is geen punt, het gaat erom dat we de eigenschappen ervan waarderen.

Een signaleringsplan komt tot stand in actief overleg tussen alle relevante betrokkenen. Het is een gezamenlijk product van in elk geval de begeleiders, vaak samen met een gedragskundige, en als het kan in overleg met verwanten en de cliënt zelf. Voor het plan gebruik je uiteenlopende informatie, waaronder praktische ervaringen met en observaties over deze persoon. Het is niet wenselijk als één teamlid of behandelaar het plan van achter de schrijftafel maakt, het in het zorgdossier voegt en er vervolgens van uitgaat dat het werkt. Dit hoofdstuk geeft de aanpak en mogelijke aandachtspunten daarbij, waarbij het signaleringsplan deel uitmaakt van, en niet te scheiden is van, de algemene methodiek van het analyseren van en omgaan met gedragsproblemen. Ook komen we op de vraag hoe de uitvoering van het plan te bevorderen. Soms vragen negatieve emoties en gedachten van begeleiders vooral de aandacht rondom het probleemgedrag. Dat verlangt een andere insteek, die ook wordt beschreven.

Dit hoofdstuk gaat over een signaleringsplan van een bewoner met agressief gedrag. We beschrijven een algemeen format ervan. De fasen zijn in dit geval gekenmerkt door ‘weersomstandigheden’, zoals ‘zonnig weer’ en ‘noodweer’. Dit wordt uitgewerkt in een plan van een oudere man met dementie, die de grip verliest op zijn situatie en vandaaruit met agressie reageert. Wat zie je aan hem in welke fase, en hoe kun je daarop inspelen? Het niveau waarop je bij hem kunt insteken blijkt per fase te veranderen. Dat is meestal zo, al doende wordt dit soort zaken duidelijk.

Signaleringsplannen worden in de ouderenzorg geassocieerd met agressief gedrag. Maar ze zijn voor andere gebieden ook bruikbaar. Zoals bij iemand die vanuit een zorgelijke, kwetsbare aard kan ontregelen in roepen, angst en huilen. Die zich niet meer veilig en vertrouwd voelt en dan weg wil… Niet wetend waar naartoe. Deze toepassing wordt in dit hoofdstuk uitgewerkt.

Aan het onderwerp van dit hoofdstuk een naam geven is niet simpel: Groepssignaleringsplan, Groepsplan of toch Groeps-COM (crisisontwikkelingsmodel)? We doelen op één overzicht van je rol als begeleider naar de hele bewonersgroep. Bij (relatieve) rust en (dreigend) escaleren, en daarna. We gaan in op de noodzaak en aard, de voordelen en de werkwijze van een groepsplan. Met voorbeelden van een kleinschalige wooneenheid voor mensen met dementie, en een plan voor bewoners van een gerontopsychiatrische wooneenheid. De insteek en het resultaat blijkt bij een groepsplan anders dan bij de individuele signaleringsplannen. Een groep mensen is nu eenmaal ook anders dan de som van de individuen.

Een signaleringsplan voor bezoek lijkt niet voor de hand liggend. De cliënt staat immers centraal, niet zijn familie of andere bezoekers. Maar ook hun gedrag kan in uitzonderingsgevallen zo ontregelend en belastend zijn, dat je daarin een weg moet vinden, graag of niet. Ook een signaleringsplan kan daarvan onderdeel zijn. In dit hoofdstuk bespreken we ook kort andere casuïstiek, en gaan we in op het begrenzen van grensoverschrijdend gedrag.

Een signaleringsplan is een simpel, kinderlijk eenvoudig uitziend instrument voor concrete problemen op de werkvloer. Bij organisatiebeleid denk je eerder aan overstijgende, abstracte zaken. Laat het signaleringsplan nu ook bruikbaar zijn om het organisatiebeleid rondom probleemgedrag niet alleen in kaart te brengen, maar ook te controleren op volledigheid. Wat krijgt de aandacht en wat niet? Zijn er blinde vlekken? Waaraan moet meer inspanning worden gegeven? Dit hoofdstuk neemt daarin de proef op de som.

Afdelingsteams verschillen in grootte, samenstelling en kwaliteiten, doelgroep en werkwijze. Ook de woonomgeving van hun cliënten heeft invloed. Welke signalen (observaties) geven aan of je team goed draait? Wat wijst op dreigend vastlopen en wat kun je dan doen? Waaraan zie je en wat doe je als je met collega’s in een crisis raakt? Ook deze vragen blijken in een signaleringsplan te vangen, een teamplan of teamsignaleringsplan.

In dit boek zijn verschillende toepassingen van signaleringsplannen beschreven. De mogelijkheden en ideeën zijn daarmee nog niet uitgeput. Denk aan een plan voor jezelf, het instellingsbeleid op andere gebieden dan agressie.

Deze bijlage biedt uiteenlopende aanvullende informatie. Zoals over agressief gedrag bij dementie, en hoe iemand met impulsieve en dreigende gedragingen te verzorgen. We presenteren een plan uit een totaal andere sector; het gevangeniswezen. En gaan daarna in op specifieke aandachtspunten in de thuiszorg. Tot slot twee voorbeelden van hupmiddelen bij het opzetten en evalueren van het signaleringsplan.