Herstel binnen de verslavingszorg

Herstel is, naast preventie, het belangrijkste doel van de verslavingszorg. Dit hoofdstuk bespreekt een aantal vragen rondom het begrip herstel. Er wordt onderscheid gemaakt tussen vier vormen: klinisch, functioneel, maatschappelijk en persoonlijk herstel. Daarbij wordt persoonlijk herstel voorgesteld als een mogelijk belangrijke motor van de andere vormen van herstel. Vijf voor herstel belangrijke kwesties worden besproken en de (veelal nog onvoldoende beantwoorde) vragen die in dat verband kunnen worden gesteld. Het gaat om het begrip en de principes van herstel, de ingrediënten en principes van persoonlijk herstel, alsook om de verhouding tussen ervaringsdeskundigheid, de competentie van professionals en wetenschappelijke kennis. Andere thema’s zijn opleiding, onderzoek en de toekomst van herstel. Het hoofdstuk besluit met enkele adviezen aan de verslavingszorg, respectievelijk de daarin werkzame onderzoekers en ontwikkelaars. Men moet aan de slag om de definities met betrekking tot herstel aan te scherpen en nieuwe concepten te ontwikkelen. Verder moet men goed nadenken over wat de consequenties zijn van een verschuivend paradigma waarin de rol van cliënten en ervaringsdeskundigheid belangrijker wordt. Tot slot moet worden nagegaan of bestaande protocollen, richtlijnen en handleidingen nog stroken met nieuwe opvattingen over herstel. Als dat niet het geval is, is aanpassing niet onverstandig.

Hoe kijken delinquenten die tevens drugs gebruiken naar het proces van stoppen met criminaliteit en stoppen met drugsgebruik? Dat was de centrale vraag van ons onderzoek, waarvoor we veertig ex-criminele ex-drugsgebruikers interviewden. We gebruikten de cognitieve transformatietheorie van Giordano, Cernkovich en Rudolph (2002) als uitgangspunt. Zij stellen dat het desistance-proces tweeledig is: het proces van het stoppen met criminaliteit (‘desistance’) en het proces van het stoppen met drugsgebruik (‘recovery’). Onze onderzoeksresultaten tonen echter dat de drugsgebruikende delinquenten zichzelf als drugsgebruikers zien en niet als criminelen. Stoppen met criminaliteit is ondergeschikt aan het proces van herstel; zij stellen dat zodra het drugsgebruik onder controle is, het stoppen met criminaliteit vanzelf volgt. In de discussie bespreken we de implicaties van de onderzoeksresultaten voor verder onderzoek en voor de praktijk.

Deze column gaat over de telkens terugkerende discussie over het gebruik van de term patiënt.

Dit hoofdstuk beschrijft een onderzoeks- en ontwikkelproject dat is gericht op het bevorderen van herstel en herstelondersteunende zorg in de verslavingszorg. Vier proeftuinen van herstel zijn systematisch beschreven en de mensen die de proeftuinen draaiden, wisselden ervaringen uit in een ‘community of learners’ die ook een gemeenschappelijke ontwikkelagenda opstelde. De beschrijving laat zien dat de zichtbaarheid van de proeftuinen en de invloed op het herstelklimaat in hun organisaties beperkt is. Ook wordt duidelijk dat de proeftuinen afhankelijk zijn van de condities zoals gecreëerd door de moederorganisatie. Dit onderstreept de verantwoordelijkheid van de instelling om gunstige voorwaarden te (blijven) creëren om herstelprojecten - en breder: herstelgeoriënteerde zorg - te ontwikkelen. De gemeenschappelijke ontwikkelagenda pleit onder meer voor de creatie van platforms waarop herstelgeoriënteerde projecten elkaar kunnen ontmoeten en versterken, en om (ex-)cliënten een perspectief op betaald werk te bieden wanneer ze met professionals in herstelprojecten samenwerken.

Het Amsterdamse filmbedrijf BOOZ en het Zwarte Gat ontwikkelen op dit moment samen met drie instellingen voor verslavingszorg een educatief programma voor medewerkers, cliënten en samenwerkingspartners om de principes van herstelondersteunende zorg te promoten. In dit programma wordt een aantal verslaafden en hun begeleiders met de camera op de voet gevolgd tijdens het herstelproces. Passend bij het herstelconcept doen ze dat voor een belangrijk deel zelf. Deze camerabeelden aangevuld met de ervaringen van anderen, zoals de samenwerkingspartners.

Bij De Skuul (voorheen De Nieuwe Skuul) op Texel is met deze filmische aanpak geoefend. Er zijn opnamen van De Skuul en haar bewoners gemaakt en twee ex-bewoners zijn geïnterviewd. De resultaten van deze oefensessies worden op de website van De Skuul gepresenteerd (zie http://deskuul.nl). Uit deze interviews heb ik in deze rubriek fragmenten getranscribeerd en van commentaar voorzien. Mijn dank gaat uit naar BOOZ en De Skuul, en naar Peter die mij hiervoor toestemming gaf.

Verslaving wordt steeds meer beschouwd als een chronische aandoening, waarbij niet genezing maar beheersing van het probleem centraal staat. Deze omslag beïnvloedt ook onze kijk op herstel ofwel ‘recovery’. Het concept recovery werd recentelijk (opnieuw) geïntroduceerd in het verslavingsonderzoek en wordt benoemd als een langdurig proces waarbij verslaafden een kwaliteitsvol leven opbouwen en leren omgaan met terugval. Omdat deze focus vooralsnog weinig wordt toegepast in de Vlaamse verslavingszorg, besloten we de recovery-benadering als insteek te nemen voor voorliggend onderzoek. Deze exploratieve studie, op basis van diepte-interviews met tien personen die het voorbije jaar een residentiële behandeling startten omwille van hun alcoholverslaving, werpt licht op hun beleving van herstel en het ‘recovery-kapitaal’ waarover ze beschikken. We stellen vast dat zowel persoonlijk als sociaal recovery-kapitaal een essentiële bijdrage levert aan hun herstel. Als persoonlijke factoren onderscheiden de respondenten gevoelens van zelfcompetentie, aanvaarding van de afhankelijkheid en het belang van eigenwaarde en trots, terwijl de behoefte aan sociale steun en inclusie als sociale factoren benoemd worden. De maatschappelijke aanvaarding en ruime beschikbaarheid van alcohol vormen echter niet onbelangrijke struikelblokken op weg naar herstel.

De economische crisis noopt tot een andere inrichting van de zorg. In de verslavingszorg vormt het herstelconcept een goede leidraad voor ingrijpende veranderingen. Het concept zal de negatieve effecten van de transitie verminderen en de voordelen versterken. Het doorontwikkelen van herstelondersteunend werken vormt een van de centrale opdrachten in de nieuwe sectorale visie. Sinds 1978 vormt herstel het uitgangspunt van de werkwijze van De Skuul te Den Hoorn (Texel). Cliënten hebben de regie en ontwikkelen al gaande manieren om problemen zelf op te lossen, al dan niet met behulp van hun eigen sociale netwerk en minimale hulp van professionals. Zo draagt deze aanpak bij aan een duurzame oplossing voor hun problematiek. Deze praktijk wordt in dit hoofdstuk uitgebreid beschreven en vormt de basis voor aanbevelingen aan andere instellingen voor verslavingszorg. In 2006 benoemde de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg ongebruikte hulpbronnen als eigen kracht en die van de omgeving voor het ontwikkelen van duurzame oplossingen en het aangaan van een leer- en ontwikkelproces in de Nederlandse zorg. Zoals in elk leerproces zullen er onverwachte hobbels en valkuilen optreden afgewisseld met onvermoede hoogtepunten, net als in het herstelproces van de cliënten. Door cocreatie kan een ontwikkeling worden ingezet die leidt naar vraaggestuurde zorg in optima forma.

In dit hoofdstuk worden twee boeken besproken: Deskundig door de verslaving. Praktijken en dilemma’s bij de inzet van ervaringsdeskundigen en Deskundig door de verslaving.

In dit hoofdstuk wordt het herstelproces van bekende verslaafden in de media besproken.