Helderheid van zelfbeeld, communicatie met ouders en internaliserende problemen in de adolescentie

Denken en praten over jezelf zou de ontwikkeling van je zelfbeeld kunnen bevorderen (Habermas en Bluck 2000), omdat er dan steeds meer samenhang tussen gebeurtenissen en het zelfbeeld kan ontstaan. Zo vormen jongeren een levensverhaal en gaan ze zichzelf beter begrijpen. Dit proces speelt zich onder andere af binnen interacties tussen adolescenten en hun ouders (Grotevant 2001; Shaw 1997). Een open communicatie met ouders, waarin ouders luisteren en adolescenten zich begrepen voelen, geeft adolescenten het vertrouwen de verschillende aspecten van hun zelfbeeld verder te onderzoeken en dit eventueel ook met ouders te bespreken, wat bijdraagt aan de ontwikkeling van een helder zelfbeeld (Grotevant en Cooper 1985). Open communicatie kan ook bevestigen dat adolescenten mogen zijn wie ze denken te zijn en dat hoe ze zich aan anderen presenteren en hoe ze zich tegenover hen gedragen geaccepteerd wordt, waardoor adolescenten minder twijfel hebben over wie ze zijn of zouden moeten zijn. We verwachten daarom dat openheid in de communicatie tussen adolescenten en hun ouders, waarin adolescenten ervaren dat ouders actief luisteren en het standpunt van de adolescent in een gesprek ondersteunen, de ontwikkeling van een helder zelfbeeld zal bevorderen (McLean et al. 2007; Steinberg en Silk 2002). De communicatie tussen ouders en adolescenten kan op de proef gesteld worden wanneer adolescenten ouder en zelfstandiger worden (Finkenauer et al. 2002). Het effect van open communicatie zou daarom groter kunnen zijn in de vroege adolescentie dan in de latere adolescentie. Toch is ook in de latere adolescentie open communicatie binnen een warme relatie nog belangrijk voor de ontwikkeling van het zelf (Arnett 1999; Adams en Marshall 1996; Grotevant en Cooper 1985; Hill en Holmbeck 1986) en daarmee de ontwikkeling van een helderder zelfbeeld.

Een beperkt aantal studies ondersteunt het idee van een verband tussen open communicatie en de helderheid van het zelfbeeld. Zo was open communicatie met ouders positief gerelateerd aan de identiteitsexploratie van adolescenten (Meeus et al. 2002). In een van de weinige longitudinale studies hadden adolescenten met minder open communicatie met hun ouders zes maanden later een minder helder zelfbeeld (Frijns en Finkenauer 2009). Daarnaast voorspelde een minder helder zelfbeeld in die studie geen lager niveau van open communicatie zes maanden later. Toch zou het hebben van een helderder zelfbeeld wel vooraf kunnen gaan aan open communicatie met ouders, omdat het begrijpen van jezelf invloed heeft op je reacties en op de mate waarin je je tegenover anderen openstelt (Aron 2003). Jongeren met een helderder zelfbeeld zouden beter in staat zijn om gelijkwaardige wederzijdse relaties aan te gaan en te onderhouden en duidelijk te communiceren wat zij binnen die relaties verwachten, zonder zich te afhankelijk op te stellen. We onderzochten daarom beide mogelijkheden, waarbij we verwachtten dat hogere niveaus van open communicatie met ouders gelijktijdig en bidirectioneel in de loop van de tijd gerelateerd zouden zijn aan het hebben van een helderder zelfbeeld.

De adolescentie wordt voor een deel van de jongeren gekenmerkt door een toename van emotionele problemen (Arnett 1999). Wanneer adolescenten hun zelfbeeld ontwikkelen en meer over zichzelf en hun leven gaan nadenken, zouden internaliserende problemen zoals angst en depressie kunnen verergeren (Habermas en Bluck 2000). Zeker als er sprake is van een negatieve manier van nadenken, zoals rumineren, een emotioneel negatieve vorm van zelffocus die samenhangt met onzekerheid (Campbell et al. 1996), lijkt het risico op depressie en sociale angst groter te zijn (Panayiotou en Kokkinos 2006). Daarnaast zou bij adolescenten de onzekerheid over hun zelfbeeld kunnen bijdragen aan depressieve en angstige gevoelens (Campbell et al. 2003). Meer zelfreflectie tijdens deze periode van zelfontwikkeling kan samengaan met een tijdelijke afname van zelfwaardering en andere aanpassingsmaten, omdat jongeren worstelen met moeilijkheden of problemen in hun leven (Bell et al. 2004). Daarom verwachtten we een samenhang tussen het hebben van een minder helder zelfbeeld en hogere niveaus van angst- en depressieve symptomen en ook dat een minder helder zelfbeeld voorafgaat aan hogere niveaus van angst en depressie.

Hogere angstniveaus zouden ook vooraf kunnen gaan aan een minder helder zelfbeeld. Angst hangt samen met meer onzekerheid en bleek daarom een risicofactor te zijn voor de identiteitsontwikkeling (Crocetti et al. 2009). Soortgelijke verbanden zouden verwacht kunnen worden met depressieve symptomen. Tegelijkertijd lijken angst- en depressieve symptomen ook samen te gaan met het opnieuw overdenken van wie je bent, wat juist zou kunnen leiden tot een steeds helderder zelfbeeld (Meeus et al. 2010; Schwartz et al. 2012). We hadden daarom twee tegenstrijdige hypotheses: internaliserende symptomen gaan in de tijd vooraf aan een helderder of minder helder zelfbeeld.

Er zijn crosssectionele studies die een verband laten zien tussen het hebben van een minder helder zelfbeeld en internaliserende problemen. Zo is een minder helder zelfbeeld geassocieerd met hogere depressie- en angstniveaus bij zowel studenten als psychiatrische patiënten (Bigler et al. 2001) en met hoger neuroticisme en lagere zelfwaardering (Campbell et al. 1996; Donahue et al. 1993). In een longitudinale studie bij volwassenen was een helderder zelfbeeld gerelateerd aan lagere gemiddelde niveaus van een negatieve gemoedstoestand gedurende een periode van zeven dagen, en voorspelde een helderder zelfbeeld lagere niveaus van depressieve symptomen twee jaar later (Lee-Flynn et al. 2011). Een andere studie onder jongvolwassenen vond dat verwarring bij het ontwikkelen van de identiteit een voorspeller was van angst en depressie, maar niet andersom (Schwartz et al. 2010). Wat betreft internaliserende problemen en latere helderheid van het zelfbeeld bleek uit een longitudinale studie onder studenten dat het verband tussen negatieve dagelijkse gebeurtenissen en dagelijkse helderheid van het zelfbeeld werd gemedieerd door een negatieve gemoedstoestand (Nezlek en Plesko 2001). Dit suggereert dat negatieve dagelijkse gebeurtenissen voorafgaan aan een toename van een negatieve gemoedstoestand, en dat die weer gevolgd wordt door afname van de helderheid van het zelfbeeld. Zover wij weten is er één eerdere longitudinale studie onder adolescenten waarbij verbanden zijn onderzocht tussen internaliserende problemen en helderheid van het zelfbeeld (Schwartz et al. 2012). Zij vonden bidirectionele verbanden tussen een minder helder zelfbeeld en een hogere mate van zowel angst- als depressiesymptomen, waarbij de helderheid van het zelfbeeld een sterkere voorspeller was voor angst- en depressiesymptomen dan vice versa. Er zijn dus verschillende studies die verbanden tussen een minder helder zelfbeeld en een hogere mate van angst- en depressiesymptomen laten zien, waarbij de link tussen een minder helder zelfbeeld of identiteitsverwarring en latere internaliserende problemen vaker gevonden werd. Er is echter nog bijna geen longitudinaal onderzoek onder adolescenten gedaan naar deze verbanden. Een uitgebreide longitudinale studie was daarom nodig om de bidirectionele verbanden tussen deze constructen gedurende de adolescentie te toetsen. Omdat eerder onderzoek verschillende verbanden liet zien tussen angst en depressie en constructen die betrekking hebben op het zelf (bijvoorbeeld zelfwaardering, Sowislo en Orth 2013), hebben we depressieve en angstsymptomen apart meegenomen.

Naast de longitudinale verbanden tussen helderheid van het zelfbeeld en open ouder-adolescentcommunicatie enerzijds en internaliserende problemen anderzijds, onderzoeken we ook de mediërende rol van helderheid van het zelfbeeld in het verband tussen open communicatie met ouders en internaliserende problemen. Eerdere crosssectionele en longitudinale studies vonden een verband tussen communicatie van adolescenten met hun ouders en aspecten van psychosociaal welzijn, zoals depressieve symptomen (bijv. Frijns en Finkenauer 2009; Frijns et al. 2010; Jackson et al. 1998; Kerr en Stattin 2000). Hoe helder iemands zelfbeeld is, zou een belangrijke mediërende factor kunnen zijn in dit longitudinale verband, omdat open communicatie met ouders, waarin ouders luisteren en adolescenten zich begrepen voelen, adolescenten het vertrouwen geeft de verschillende aspecten van hun zelfbeeld verder te onderzoeken en dit eventueel ook met ouders te bespreken, wat bijdraagt aan de ontwikkeling van een helder zelfbeeld (Grotevant en Cooper 1985). Een helderder zelfbeeld zou vervolgens bij kunnen dragen aan minder twijfels over zichzelf en een beter psychisch welzijn met relatief minder depressieve en angstsymptomen. Een crosssectionele studie bij universitaire studenten vond dat het hebben van identiteitsproblemen een mediërende factor was in het verband tussen communicatie en depressieve symptomen (Jung 2013). Dit suggereert dat de ontwikkeling van het zelf een mechanisme kan zijn dat communicatie verbindt met internaliserende problemen.

Deze studie onderzocht verbanden in de tijd tussen open communicatie van adolescenten met ouders, helderheid van het zelfbeeld en internaliserende symptomen. Door niet alleen te kijken naar helderheid van het zelfbeeld en internaliserende problemen, maar ook naar ouder-adolescentcommunicatie, richt dit onderzoek zich op belangrijke individuele en gezinsprocessen die tot nu toe niet binnen één studie onderzocht waren. We verwachtten dat de ervaring van adolescenten dat ze meer open met hun ouders communiceren, gelijktijdig en in de tijd bidirectioneel gerelateerd zou zijn aan een helderder zelfbeeld. Het effect van communicatie met ouders zou groter kunnen zijn in de vroege dan in de latere adolescentie, omdat de invloed van ouders in de laatste periode vermindert (De Goede et al. 2009; Meeus et al. 2005). Ten tweede verwachtten we dat een minder helder zelfbeeld gerelateerd zou zijn aan hogere niveaus van angst en depressie. Daarnaast formuleerden we twee tegenstrijdige hypothesen voor de effecten van internaliserende symptomen op de helderheid van het zelfbeeld: internaliserende symptomen gaan vooraf aan een helderder of minder helder zelfbeeld. Ten slotte onderzochten we of helderheid van het zelfbeeld het eerder gevonden verband tussen open communicatie tussen adolescenten en ouders en internaliserende symptomen medieert. We verwachtten dat een hoger niveau van door de adolescenten ervaren open ouder-adolescentcommunicatie vooraf zou gaan aan een helderder zelfbeeld en dat dit vervolgens lagere niveaus van angst- en depressiesymptomen zou voorspellen.

Data voor deze studie komen van 323 adolescenten die deelnamen aan een longitudinale studie naar relaties en conflicten in de adolescentie, genaamd CONAMORE (CONflicts And Management Of RElationships; Meeus et al. 2006). Adolescenten werden geworven op verschillende willekeurig geselecteerde middelbare scholen in de provincie Utrecht. Van de oorspronkelijke 923 adolescenten werden 656 adolescenten en hun beide ouders uitgenodigd om deel te nemen aan aanvullende jaarlijkse huisbezoeken. Van degene die werden uitgenodigd accepteerden 491 gezinnen de uitnodiging, en 401 daarvan waren tweeoudergezinnen. De huidige steekproef van 323 (51,1% vrouwelijk; 98,7% Nederlands) was willekeurig geselecteerd vanwege het beperkte financiële budget. Het huidige onderzoek maakte gebruik van deze gezinssteekproef omdat alleen hierbij open communicatie met ouders is gemeten. Er waren vier meetronden met herhaalde metingen met steeds een jaar ertussen. In de eerste meetronde van de huidige studie zat 99,1% van de adolescenten in het tweede jaar van de middelbare school. Hun leeftijden varieerden van 12 tot 15 jaar (M = 13,3, SD = 0,5), en 97,8% van de adolescenten woonde samen met beide ouders (1,2% met moeder of moeder en stiefvader, 0,6% met vader of vader en stiefmoeder, en 0,3% had een andere woonsituatie). Adolescenten volgden relatief hogere opleidingen: ongeveer 50% ging naar het vwo, 35% naar de havo en 15% naar het vmbo.

De modellen werden geschat met Mplus v7,1 (Muthén & Muthén, 1998–2012). Op elke variabele miste een maximum van 4,3% van de waarden. We gebruikten full information maximum likelihood (FIML; Enders en Bandalos 2001) met robuuste schattingen (MLR: Satorra en Bentler 1994) vanwege de scheef verdeelde variabelen (bijv. depressieve symptomen) om deze ontbrekende waarden te schatten. Hoe goed het model bij de data paste, werd beoordeeld met de CFI (comparative fit index) en de RMSEA (root mean square error of approximation), met respectievelijk waarden boven 0,95 en tot 0,08 als indicatie voor een acceptabele fit van het model (Hu en Bentler 1999). Aangepaste chi-kwadraatverschiltoetsen (Satorra en Bentler 2001) werden uitgevoerd om de verschillende modellen te vergelijken.

Om onze hypotheses te toetsen gebruikten we twee series van cross-lagged-padanalyses, met daarin open communicatie, helderheid van het zelfbeeld, en depressieve symptomen of angstsymptomen. Om verbanden tussen open communicatie, helderheid van zelfbeeld en internaliserende symptomen te toetsen, werd onderzocht of het toevoegen van cross-lagged paden aan het basismodel ervoor zorgde dat het model beter bij de data paste (Kline 2011). De cross-lagged paden waarvoor we de sterkste verwachtingen hadden, werden als eerste aan het basismodel toegevoegd (fig. 1; vgl. Burt en Roisman 2010). Dit betekent dat we in Model 1 cross-lagged paden van open communicatie met ouders naar helderheid van het zelfbeeld toevoegden aan het basismodel (Model 0) en dat we in Model 2 cross-lagged paden van helderheid van het zelfbeeld naar depressieve of angstsymptomen toevoegden aan Model 1. In Model 3 werden de cross-lagged paden van depressieve of angstsymptomen naar helderheid van het zelfbeeld toegevoegd aan Model 2. Model 3 met de cross-lagged paden van helderheid van het zelfbeeld naar open communicatie resulteerde in Model 4.

Gemiddelden en standaarddeviaties van door de adolescent ervaren open communicatie met ouders, helderheid van zelfbeeld, angstsymptomen en depressieve symptomen en correlaties hiertussen worden voor elk meetmoment getoond in tab. 1. Alle variabelen waren vrij stabiel (grote effecten met correlaties tussen 0,47 en 0,75; Cohen 1988). Scores op helderheid van zelfbeeld waren matig positief gecorreleerd met scores van open communicatie met ouders. Hogere scores op helderheid van zelfbeeld waren sterk gerelateerd aan lagere scores op depressieve symptomen en matig tot sterk aan lagere scores op angstsymptomen. Correlaties tussen open communicatie en angst- en depressieve symptomen waren zwak tot matig negatief. Ten slotte waren depressieve symptomen en angstsymptomen sterk positief aan elkaar gecorreleerd.

Ten opzichte van het basismodel met alleen stabiliteitspaden en correlaties binnen de meetronden leverde het toevoegen van de veronderstelde cross-lagged paden van open communicatie naar helderheid van zelfbeeld een significant betere modelfit op (tab. 2; Model 1). Het toevoegen van de tegengestelde cross-lagged paden van helderheid van het zelfbeeld naar open communicatie zorgde niet voor een betere fit (tab. 2; Model 4). Het toevoegen van cross-lagged paden van helderheid van zelfbeeld naar depressieve symptomen gaf een significant betere modelfit vergeleken met het basismodel, wat niet het geval was voor cross-lagged paden van depressieve symptomen naar helderheid van zelfbeeld (tab. 2; Model 2 en 3 bovenaan). De fit van het model met angst verbeterde verder door het toevoegen van cross-lagged paden van zowel helderheid van het zelfbeeld naar angstsymptomen als van angstsymptomen naar helderheid van zelfbeeld (tab. 2; Model 2 en 3 onderaan).

De modelfit was goed voor het definitieve model met open communicatie, helderheid van het zelfbeeld en depressieve symptomen (χ²(30) = 30,02, p = 0,465; CFI = 1,000; RMSEA = 0,001 (90% CI = 0,000 tot 0,042)) en ook voor het definitieve model met open communicatie, helderheid van zelfbeeld en angstsymptomen (χ²(27) = 22,67, p = 0,703; CFI = 1,000; RMSEA < 0,001 (90% CI = 0,000 tot 0,034)). Er werden geen sekseverschillen gevonden voor de T1-correlaties en voor de cross-lagged paden (model met depressieve symptomen: ∆χ² = 11,177, ∆df = 9, p = 0,26; model met angstsymptomen: ∆χ² = 5,672, ∆df = 12, p = 0,95). De resultaten van de definitieve modellen worden getoond in fig. 2 en 3 en in tab. 3.

Op het eerste meetmoment waren open communicatie en helderheid van het zelfbeeld significant met elkaar gecorreleerd met een gemiddelde effectgrootte. De correlaties op de andere momenten waren klein maar significant en consistent, wat erop wijst dat meetfouten en relatieve veranderingen in helderheid van zelfbeeld en open communicatie met elkaar verbonden zijn. Effecten van open communicatie op latere helderheid van zelfbeeld waren alleen significant van Meetmoment 2 naar Meetmoment 3; β = 0,19, p < 0,01 in het model met depressieve symptomen en β = 0,21, p < 0,01 in het model met angstsymptomen.

Op Meetmoment 1 was er een sterke negatieve correlatie van helderheid van het zelfbeeld met zowel depressieve symptomen als angstsymptomen, en binnen de andere meetmomenten waren er gecorreleerde meetfouten (correlaties) van zwakke tot gemiddelde effectgrootte. Een minder helder zelfbeeld voorspelde significant hogere niveaus van depressieve symptomen, met β’s variërend van −0,15 tot −0,19 (fig. 2 en tab. 3). Deze effecten waren consistent in de tijd.

Het cross-lagged pad van angstsymptomen naar helderheid van zelfbeeld was significant van Meetmoment 1 naar 2, β = −0,12, p < 0,05, en van Meetmoment 2 naar 3, β = −0,16, p < 0,01. Het cross-lagged effect van helderheid van het zelfbeeld naar angstsymptomen was alleen significant van Meetmoment 1 naar Meetmoment 2, β = −0,21, p < 0,01 (fig. 3 en tab. 3).

Om te toetsen of helderheid van het zelfbeeld het verband tussen open communicatie en internaliserende problemen medieerde, hebben we twee longitudinale indirecte effecten getoetst, met respectievelijk depressieve of angstsymptomen als uitkomst (zie fig. 1). Ondanks het feit dat we significante effecten vonden van zowel open communicatie (Meetmoment 2) op latere helderheid van het zelfbeeld (Meetmoment 3) en van helderheid van zelfbeeld (Meetmoment 3) op latere depressieve symptomen (Meetmoment 4), vonden we zwakke indirecte effecten die niet significant waren (β_{T1 open communicatie →T2 helderheid zelfbeeld →T3 depressieve symptomen} = −0,01, p = 0,181, 95% CI = −0,030 tot 0,006; β_{T2 open communicatie→T3 helderheid zelfbeeld →T4 depressieve symptomen} = −0,03, p = 0,069, 95% CI = −0,058 tot 0,002). Indirecte effecten van open communicatie op angstsymptomen via helderheid van zelfbeeld (zie fig. 1) waren ook zwak en niet-significant (β_{(T1 open communicatie →T2 helderheid zelfbeeld →T3 angstsymptomen)} = −0,01, p = 0,166, 95% CI = −0,017 tot 0,003; β_{(T2 open communicatie →T3 helderheid zelfbeeld →T4 angstsymptomen)} = −0,01, p = 0,555, 95% CI = −0,028 tot 0,015). Er werd in deze studie dus geen effect gevonden voor helderheid van zelfbeeld als mediërende factor in het verband tussen open communicatie en angst- of depressiesymptomen.

Door adolescenten ervaren open communicatie met hun ouders voorspelde een helderder zelfbeeld in de middenadolescentie (van Meetmoment 2 naar 3). We vonden geen longitudinale verbanden van helderheid van het zelfbeeld naar open communicatie. De bevinding dat een hoger niveau van open communicatie een helderder zelfbeeld voorspelt (hoewel niet consistent in de tijd) komt overeen met onze verwachting dat over jezelf en je leven praten belangrijk is in de ontwikkeling van het zelf. Dit praten zorgt voor verbanden tussen het zelf en elementen van iemands leven, waardoor iemand zichzelf beter gaat begrijpen (Grotevant 2001; Habermas en Bluck 2000; McLean et al. 2007). Deze bevinding past ook bij het idee dat open communicatie tussen adolescenten en ouders, waarin ouders de standpunten van de adolescenten ondersteunen en actieve luisteraars zijn, een positieve ontwikkeling en zelfbegrip bij adolescenten bevordert (McLean et al. 2007). Onze bevinding bouwt voort op resultaten van eerdere studies waarin positieve crosssectionele verbanden tussen open communicatie en identiteitsexploratie werden gevonden (Meeus et al. 2002) en positieve verbanden tussen open communicatie met ouders (minder geheimen) en helderheid van het zelfbeeld zes maanden later (Frijns en Finkenauer 2009). Het is onduidelijk waarom we alleen een effect vonden voor open communicatie op gemiddeld veertienjarige leeftijd op helderheid van zelfbeeld op gemiddelde vijftienjarige leeftijd. Het zou kunnen dat de rol van ouders in de ontwikkeling van een helder zelfbeeld het belangrijkst is in de vroege tot middenadolescentie, gezien de afnemende invloed van ouders en de toenemende invloed van vrienden gedurende de adolescentie (De Goede et al. 2009; Frijns et al. 2010). Dit zou echter het ontbrekende effect tijdens de eerste meetmomenten niet verklaren. Toekomstige studies zijn nodig om deze bevindingen te repliceren.

In overeenstemming met onze verwachting voorspelde een minder helder zelfbeeld hogere niveaus van internaliserende problemen. We vonden longitudinale effecten van het hebben van een minder helder zelfbeeld op hogere niveaus van depressieve symptomen op alle meetmomenten, en op hogere angstniveaus alleen op de jongere leeftijden. Dit laatste kan komen doordat angstsymptomen stabieler lijken te worden tussen twaalf- en zestienjarige leeftijd (Schwartz et al. 2012), waardoor er minder variantie verklaard kan worden. De bevinding dat een minder helder zelfbeeld een hoger niveau van internaliserende problemen voorspelt, sluit aan op het idee dat perioden van verhoogde zelfreflectie in de ontwikkeling van een helderder zelfbeeld samengaan met het worstelen met moeilijkheden, wat kan bijdragen aan hogere niveaus van internaliserende problemen (Bell et al. 2004; Habermas en Bluck 2000; Panayiotou en Kokkinos 2006). Onze bevindingen bouwen voort op resultaten van eerdere studies, waarin negatieve longitudinale verbanden werden gevonden tussen helderheid van het zelfbeeld of identiteitsonzekerheid en latere internaliserende problemen (Lee-Flynn et al. 2011; Schwartz et al. 2010). We kunnen concluderen dat onze resultaten in overeenstemming zijn met de verbanden tussen helderheid van het zelfbeeld en latere depressieve en angstsymptomen die werden gevonden door Schwartz et al. (2012), maar dat helderheid van zelfbeeld latere angstsymptomen alleen voorspelt in de vroegere adolescentie, rond dertien tot veertien jaar.

Hoewel we depressiviteit zagen als mogelijke risicofactor voor een meer problematische ontwikkeling van een helderder zelfbeeld, vonden we in tegenstelling tot Schwartz et al. (2012) geen verband tussen depressieve symptomen en latere helderheid van zelfbeeld. Een hoger niveau van angstsymptomen voorspelde wel een minder helder zelfbeeld, van dertien- tot veertienjarige leeftijd naar veertien- tot vijftienjarige leeftijd. Onze resultaten laten dus zien dat het belangrijk is om onderscheid te maken tussen depressieve en angstsymptomen. Deze bevindingen komen overeen met een andere studie waarin adolescenten met een hoog angstniveau een meer problematische identiteitsontwikkeling hadden (Crocetti et al. 2009); ze waren onzekerder met betrekking tot hun identiteit. Deze angstiger adolescenten hebben wellicht ook meer angst om te exploreren of om de verkeerde keuzes te maken dan minder angstige adolescenten (Crocetti et al. 2009). Daardoor zouden zij langer in een periode van twijfelen en heroverwegen kunnen blijven hangen, wat het ontwikkelen van een eigen identiteit en helder zelfbeeld bemoeilijkt. Mede omdat we geen effect vonden van angstsymptomen op helderheid van het zelfbeeld rond de leeftijd van vijftien tot zestien jaar is vervolgonderzoek nodig om deze tegenstrijdige bevindingen te verklaren.

In tegenstelling tot onze verwachting was helderheid van het zelfbeeld geen mediërende factor in het verband tussen open ouder-adolescentcommunicatie en internaliserende symptomen. Zowel de effecten van open communicatie op helder zelfbeeld, als de effecten van helder zelfbeeld op angst waren niet consistent in de tijd, wat verklaart waarom de mediatie niet significant was. Het zou kunnen dat we geen mediatie-effecten vonden, terwijl eerder onderzoek daar wel aanwijzingen voor vond (Jung 2013), omdat we een beter, longitudinaal, model gebruikten om de mediatie te toetsen. Mediatieprocessen verlopen per definitie in de tijd, en op basis van crosssectionele studies kunnen daarom geen conclusies getrokken worden over mediatieprocessen (Cole en Maxwell 2003).

De huidige studie kent ook enige beperkingen. Ten eerste zijn de data verzameld met zelfrapportagevragenlijsten van adolescenten, wat kan leiden tot sterkere verbanden als gevolg van responsbias. Het includeren van andere informanten zou de validiteit van onze bevindingen kunnen vergroten. Verder betroffen de vragen naar open communicatie de communicatie met beide ouders samen, terwijl de communicatie van de adolescent met de moeder en vader verschillend kan zijn (Keijsers et al. 2010; Waizenhofer et al. 2004). Toekomstige studies zouden ook kunnen kijken of er een effect is van sekse van de adolescent en sekse van de ouder. Een eerdere studie liet bijvoorbeeld zien dat bij meisjes de communicatie met beide ouders gerelateerd was aan identiteitsexploratie, terwijl dit bij jongens alleen gold voor de communicatie met de vader (Grotevant en Cooper 1985). Een laatste beperking is dat de adolescenten afkomstig waren uit relatief goed functionerende gezinnen, wat de generaliseerbaarheid van onze bevindingen beperkt. Mogelijk zijn de effecten van bijvoorbeeld open communicatie op zelfbeeld sterker als er meer spreiding in de steekproef is in de mate van open communicatie.

Toekomstige studies kunnen bijdragen aan een beter begrip van hoe adolescenten een helderder en stabieler zelfbeeld krijgen en van wat de consequenties van een relatief onhelder zelfbeeld kunnen zijn. Ten eerste is het interessant om te kijken of open communicatie met vrienden, die steeds belangrijker wordt in de adolescentie (Frijns et al. 2010; Youniss en Smollar 1985), ook voorspellend is voor de helderheid van het zelfbeeld. Over jezelf en je leven praten zou immers ook binnen relaties met vrienden kunnen zorgen voor meer zelfbegrip en daarmee belangrijk kunnen zijn voor de ontwikkeling van het zelfbeeld (Grotevant 2001; Habermas en Bluck 2000; McLean et al. 2007). Ten tweede zou het toevoegen van een maat van een negatieve manier van nadenken, rumineren (een onvrijwillige, emotioneel negatieve vorm van zelffocus die samenhangt met onzekerheid; Campbell et al. 1996) interessant zijn. Adolescenten rumineren mogelijk in de ontwikkeling van een helder zelfbeeld, wat een sterke voorspeller is voor internaliserende problemen (Panayiotou en Kokkinos 2006).