De sociale kwestie hervat

De discussie over de rol en betekenis van sociaal werk verstomt nooit. De omslag van deze publicatie wordt gesierd door afbeeldingen van de zeven werken van barmhartigheid. Deze zijn gebaseerd op het evangeli volgens Mattheüs, waarin de passage te vinden is die begint met: ‘Ik had honger, en gij hebt mij te eten gegeven (…).’ De overige vijf werken (de dorstigen laven, de naakten kleden, de vreemdelingen herbergen,de zieken verzorgen, de gevangenen bezoeken) werden in demiddeleeuwen aangevuld met ‘de doden begraven’.

Het langetermijngeheugen van sociaal werk is de laatste decennia watonderontwikkeld geraakt. De continuïteit die het werk deels typeert wordt veronachtzaamd en het lijkt vaak of professionals en het sociaal beleid gemakzuchtig meewaaien met de wind van de dag en daarbij het wiel steeds opnieuw uitvinden.

De verzorgingsstaat kraakt in z’n voegen. Op de keper beschouwd woedt er sinds het eind van de jaren 70 van de vorige eeuw een heftige strijd over de houdbaarheid.

De maatschappelijke vraagstukken, trends en sociale beroepen in Nederland hebben logischerwijs overeenkomsten met wat in de landen om ons heen gebeurt.

Sociaal werk weerspiegelt in iedere periode de heersende tijdgeest. Voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog is het breed, vrijwel ongedifferentieerd, voorbehouden aan vrijwilligers en gericht op armoede en volksverheffing.

Aldus de reactie die veel maatschappelijk werkers geven als ze geconfronteerd worden met de acht bakens van Welzijn Nieuwe Stijl (WNS ), het stimuleringsprogramma dat behoort bij de Wmo.

Een van de opgaven van sociaal werk in de 21

e

eeuw is het ontwikkelen van nieuwe vormen van maatschappelijke ondersteuning, waarbij de verantwoordelijkheid van burgers voor hun eigen leven centraal staat. Bovendien dienen de burgers een grotere bijdrage te leveren aan de zorg en ondersteuning van hun eigen sociale omgeving.

Greet, een 37-jarige SPH’er, vertelt over haar werkwijze als ambulant begeleider bij cliënten met een lichte verstandelijke handicap (LVG-cliënten).

‘Als team zeggen wij: onze cliënten zijn volwaardig burger en hebben hun eigen verantwoordelijkheid. Wij lossen de problemen niet op, maar geven wel ondersteuning.

De term sociaal werker is een verzamelnaam voor een aantal verschillende beroepsgroepen en functies. De beroepenveldteksten uit deel II van dit boek laten zien dat sociaal werkers vaak gekoppeld zijn aan een specifieke doelgroep of een specifieke opdracht.

De domeinen (samenhangende beleidsvelden) waarop sociaal werkers zich bewegen zijn divers en breed. Soms vervullen sociaal werkers binnen die domeinen een eigenstandige functie, met eigen taken, doelen en verantwoordingssystematiek (bijv. door Algemeen Maatschappelijk Werk, AMW), soms maken ze onderdeel uit van een team en werken ze samen met andere functionarissen en disciplines aan gezamenlijke doelen, bijvoorbeeld in de geestelijke gezondheidszorg (GGZ), de politie, een woningcorporatie, een school of een arbodienst.

De psychiatrie is een veld dat volop in beweging is. De kosten van de psychiatrie zijn in de afgelopen jaren verdubbeld. De vraag naar psychologische en psychiatrische behandeling neemt toe. Zo heeft in de afgelopen 12 maanden 18% van de bevolking tussen de 18 en 64 jaar enigerlei psychische aandoening gehad. Dan gaat het om ruim 1,8 miljoen mensen.

In de afgelopen jaren is de schuldenproblematiek fors toegenomen. De gevolgen zijn groot voor alle betrokkenen. De schuldenaren krijgen deurwaarders aan de deur, er ligt beslag op het inkomen, de inboedel en/of de auto, en er zijn dagelijks zorgen over hoe de boodschappenbetaald moeten worden. Relaties komen onder druk te staan, sociale contacten verwateren en kinderen groeien op in gezinnen waar permanent sprake is van spanning. Voor crediteuren betekent een problematische schuldsituatie dat zij hoge incassokosten maken en vaak bij lange na niet de hele vordering incasseren.

De wijkenaanpak in Nederland kent een lange geschiedenis. Er liggen twee pijlers aan ten grondslag: een fysieke (de ‘stenen’) en een sociale (de mensen), met soms meer nadruk op het ene en soms meer op het andere. Afhankelijk van het tijdsgewricht worden daar soms andere pijlers aan toegevoegd, zoals een economische pijler of een veiligheidspijler.

Het gaat over het algemeen goed met de ruim 4,5 miljoen jeugdigen van 0-23 jaar in Nederland. Het overgrote deel groeit voorspoedig, gezond en evenwichtig op.

De mensen die een beroep doen op de Wet maatschappelijke ondersteuning(Wmo) vormen een zeer gedifferentieerde groep. In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op ouderen met een ondersteuningsbehoefte en inwoners met een lichamelijke of verstandelijke beperking .

In dit hoofdstuk ga ik in op outreachend werken naar specifieke groepen, die verkeren in de rafelrand van de samenleving. Ik wil laten zien dat dat werk bijzondere eisen stelt boven op de toch al complexe, veeleisende verantwoordelijkheden die aan outreachend werken kleven.

In de verschillende hoofdstukken van deel II van dit boek is een beeld geschetst van de ontwikkelingen in de verschillende domeinen waartoe sociaal werkers zich verhouden. Sommige hoofdstukken beschrijven een concrete inhoudelijke ontwikkeling die dicht tegen het sociaal werk aanligt.

In deel IV van dit boek komen meerdere lijnen bij elkaar. De Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) vormde de aanleiding voor innovatieve bewegingen in het sociale domein: een andere gerichtheid, waarbij de taakverdeling tussen overheid, maatschappelijke organisaties, middenveld (kerken, verenigingen, enzovoort) en burgers flink op de schop genomen wordt, met als belangrijke doelen om een (participatie) samenleving te realiseren; een samenleving waaraan iedereen zijn steentje bijdraagt, waar zorg voorhanden is voor wie dit nodig heeft en die bovendien toekomstbestendig (betaalbaar én duurzaam) is.

Sociaal werk heeft zich te verhouden tot allerlei domeinoverschrijdende beleidsterreinen. De verantwoordelijkheid voor beleidsontwikkeling ligt veelal bij provincies, regios en in toenemende mate bij gemeenten. Bij deze overheidsorganen zijn provinciale bestuurders, wethouders en tal van ambtenaren binnen allerlei afdelingen bezig om regie te voeren over de uitvoering van het beleid.

In het kielzog van de Wmo, stimuleringsmaatregelen als Welzijn Nieuwe Stijl en transitieprogammas rond de AWBZ, de Wet werken naar vermogen en de jeugdzorg zijn organisaties en professionals binnen het brede sociale domein hun werk gaan herdefi niëren.

Dit boek schetst een caleidoscopisch beeld van het sociaal werk: vanuit zijn geschiedenis, vanuit zijn wettelijke kaders en vanuit een internationaal perspectief. Er is gekeken naar de wijze waarop opleidingen en werkveld invulling geven aan sociaal werk als professie. Een aantal domeinen en werkvelden waartoe sociaal werk zich verhoudt, is belicht. En er is een blik geworpen op de toekomst van sociaal werk als professie, waar de sociaal werker als generalist een sleutelpositie heeft.