De plaats van kunstobservatie in de opleiding geneeskunde in Nederland

De opleiding geneeskunde in Nederland is voornamelijk gebaseerd op een kenniscurriculum. Het toepassen van kennis beoogt – ondersteund door technische hulpmiddelen – als een zo objectief mogelijk proces tot een diagnose te leiden. Het behandelvoorstel dat erop volgt, is een formele beslissing volgens geaccepteerde richtlijnen, liefst evidence-based. Zoals eerder in dit tijdschrift beschreven, komen voor een succesvolle diagnose en behandeling ook subjectieve waarneming en visie op de patiënt om de hoek kijken [1]. Patroonherkenning en het toelaten van ambiguïteit spelen hierin een belangrijke rol. Menselijke interactie en inlevingsvermogen in de patiënt zijn onmisbaar bij het tot stand komen van gezamenlijke besluitvorming en het verlenen van gepersonaliseerde zorg (shared decision making). Subjectieve, zintuigelijke waarnemingen zijn voor de arts cruciaal om samen met de patiënt een passend zorgplan op te kunnen stellen.

Terwijl medische basiskennis in het huidige geneeskundecurriculum wordt getoetst, is er tijdens de opleiding beperkt aandacht voor training van vaardigheden als het herkennen en interpreteren van patronen. Er wordt vanuit gegaan dat deze pas na jaren klinische ervaring verkregen worden. Vooral het (h)erkennen van de behoeften van de patiënt rond zijn of haar behandeling wordt steeds belangrijker, zodat samen met de patiënt tot een behandeling ‘op maat’ kan worden gekomen. Het bepaalt daarmee voor een belangrijk deel de kwaliteit van de zorgverlening. Kunstobservatie kan bijdragen aan het leren waarnemen van zowel subjectieve als objectieve elementen in de geneeskunde [2, 3].

Uit Amerikaans onderzoek is gebleken dat het kijken naar kunst observatievaardigheden kan verbeteren [4]. Ook nauwkeurig omschrijven, zonder direct oordeel, draagt bij aan verbetering van het diagnostisch vermogen [4]. Het gebruik hierbij van Arts-based learning en Visual Thinking Strategies – twee verschillende onderwijsmethoden waarin leren met beeldende kunst het uitgangspunt vormt – versterken het empathisch vermogen van een arts [4, 5]. Door te reflecteren op het kijken naar kunst, leren studenten ook beter te reflecteren op zichzelf en verkrijgen ze inzicht in de vooroordelen die ze bewust en onbewust met zich meedragen [6, 7].

Hoewel het bewijs beperkt was, concludeerden Elbert et al. in 2013 op basis van literatuuronderzoek dat kunstobservatie door medisch studenten een positief effect leek te hebben op hun observatievaardigheden [8]. Na de publicatie van dit artikel zijn kwantitatieve onderzoeken verschenen die hebben bevestigd dat kunstgerelateerd onderwijs de observatievaardigheden van geneeskundestudenten kan bevorderen [4].

In Nederland is de belangstelling voor het toepassen van ‘kunst’ in de opleiding geneeskunde de laatste jaren toegenomen. Een aantal geneeskundefaculteiten heeft tot nu toe verschillende programma’s ontwikkeld en geïntegreerd in het curriculum, op basis van eigen identiteit en lokale museale mogelijkheden. Wij inventariseerden de stand van zaken omtrent kunstgerelateerd onderwijs in de geneeskundefaculteiten in Nederland. Hiermee willen we een aanzet geven tot samenwerking, om door gemeenschappelijk onderzoek het effect te bepalen van kunstobservatie in de opleiding. Zo willen we op termijn bijdragen aan een structurele integratie van kunstonderwijs in het medisch curriculum.

De bevindingen over het kunstgerelateerde onderwijs in de Nederlandse geneeskundefaculteiten zijn samengevat in tab. 1.

We inventariseerden het kunstgerelateerde onderwijs in de geneeskundefaculteiten in Nederland. De meeste faculteiten hebben zelf een manier gevonden om afhankelijk van eigen kernwaarden, interne organisatie en beschikbaar budget, aandacht te geven aan kunstobservatie in het curriculum. Hoewel de invulling van kunst in het onderwijsprogramma per faculteit verschilt, weerspiegelt het brede aanbod van kunstgerelateerd onderwijs in Nederland de belangstelling die voor dit onderwerp bestaat. Deze inventarisatie biedt een overzicht van de kernwaarden die de faculteiten hanteren in het huidige aanbod van kunstgerelateerd onderwijs waarin het observeren en analyseren van beeldende kunst centraal staan. Samenwerking tussen de groepen die zich hiermee in de faculteiten bezighouden, biedt de mogelijkheid kennis en ervaring met deze vorm van kunstgerelateerd onderwijs te delen.

Hoewel in de internationale literatuur met behulp van objectieve methoden is aangetoond dat kunstobservatie in de opleiding geneeskunde een positieve invloed heeft, is hard bewijs hiervoor nog moeilijk te leveren. De vraag of we betere artsen opleiden door hen naar kunst te leren kijken, blijft dan ook lastig te beantwoorden. Het objectiveren van het analytisch en observationeel vermogen van deelnemers aan kunstgerelateerd onderwijs is in dit verband gewenst. Samenwerking tussen de Nederlandse faculteiten geeft de mogelijkheid om een onderzoek op te zetten waarin het effect van kunstgerelateerd onderwijs kan worden geëvalueerd. Gestandaardiseerde uitkomstmaten als reflectief vermogen, omgaan met ambiguïteit en het onderkennen van persoonlijke bias, kunnen worden geobjectiveerd door middel van gevalideerde pre- en posttestscores [10]. Daarnaast wordt kwalitatief onderzoek aanbevolen, in de vorm van een analyse van interviews met open vragen naar de ervaringen van de betrokken geneeskundestudenten [7]. Aangezien alle deelnemende groepen ervaring hebben met een vorm van museumbezoek met bespreking van een of meer kunstwerken, lijkt de ‘museumomgeving’ in dit verband het best toepasbaar. Evaluatie vindt gezamenlijk plaats met gelijke uitkomstmaten. Op deze manier kan een volgende stap worden gezet in het bepalen van het effect van kunstobservatie in de opleiding geneeskunde. Op termijn kan dan een breder draagvlak worden gecreëerd voor het gestructureerd integreren van kunstgerelateerd onderwijs in het geneeskundecurriculum.