De Nederlandse gezondheidszorg

Vanuit volksgezondheidsoogpunt bestaat de Nederlandse gezondheidszorg uit een stelsel van vraag en aanbod van zorg in een wettelijk kader van bestuur en beleid. In de gezondheidszorg gaat het immers om de bevolking en haar (on)gezondheid, waarop voorzieningen worden toegesneden volgens specifieke wet- en regelgeving.

In Nederland leven we steeds langer. We leven ook steeds langer in goede gezondheid. Tussen 1980 en 2000 is de levensverwachting voor mannen met 3,1 en voor vrouwen met 1,4 jaar toegenomen. Bij de geboorte mochten we rekenen op een gemiddelde levensduur van respectievelijk 75,5 en 80,6 jaar. Tussen 2000 en 2010 is de levensverwachting van pasgeborenen sterk toegenomen. Deze steeg voor mannen van 75,5 tot 78,8 jaar en voor vrouwen van 80,6 tot 82,7 jaar. De resterende levensverwachting op 65-jarige leeftijd nam bij mannen toe van 15,3 tot 17,6 jaar. Bij vrouwen was de toename iets minder sterk, van 19,2 tot 20,8 jaar. Een dergelijke snelle stijging heeft sinds de Tweede Wereldoorlog niet plaatsgevonden. De levensjaren die er zijn bijgekomen, worden grotendeels in goede gezondheid en zonder lichamelijke beperkingen doorgebracht. Wel blijken steeds meer mensen een of meer ziekten te hebben en zal ook in de toekomst het aantal chronisch zieken en het aantal zieken met meer dan één chronische ziekte toenemen. Toch heeft dit niet geleid tot meer lichamelijke beperkingen of tot een minder goed ervaren gezondheid. De toename van het aantal ziekten is deels het gevolg van vroegere opsporing van ziekten, deels van een betere overleving. Daarmee vertoont de volksgezondheid een paradoxale trend: meer ziekte en tegelijkertijd niet minder gezondheid.

De professionele zorg en dienstverlening springen het meest in het oog en trekken de grootste aandacht. Toch is de alledaagse zorg van mensen voor zichzelf (zelfzorg) en anderen (informele zorg of mantelzorg) veel omvangrijker en belangrijker (paragraaf 3.2).1 Vergeten wordt bovendien al gauw, dat de beroepsmatige zorg voor het overgrote deel haar wortels heeft in het georganiseerde onderlinge hulpbetoon en het daaruit voortvloeiende particulier initiatief (zie hoofdstuk 12).

In dit deel worden de voorzieningen van de Nederlandse gezondheidszorg behandeld zoals die tezamen de volksgezondheid in Nederland onderhouden en bevorderen. Er is een indeling te maken in curatieve voorzieningen zoals ziekenhuizen, huisartsenpraktijken en praktijken van paramedische zorg, voorzieningen van verpleging en verzorging zoals verpleeghuizen, woon-zorgcombinaties en thuiszorg, en preventieve voorzieningen, zoals het Rijksvaccinatieprogramma (RVP), de vroegtijdige signalering van borstkanker (screening) en de jeugdgezondheidszorg (JGZ).

Het historisch overzicht van het ontstaan en de ontwikkeling van voorzieningen van gezondheidszorg in hoofdstuk 4 geeft een zogenaamde sectorale indeling van voorzieningen.

Preventie betreft zorg zowel voor gezonde mensen als voor niet meer gezonde mensen, die echter zonder klachten zijn of die de klachten (nog) niet zodanig ervaren dat ze een huisarts raadplegen (zie paragraaf 2.1 en figuur , en paragraaf 5.1 en schema 5.2).

In Nederland wordt de gezondheidszorg onderscheiden in twee behandelingsniveaus. Deze worden aangeduid met eerste en tweede lijn, ook wel echelons genoemd (zie paragraaf 5.2). De eerste lijn staat voor generalistische zorg, dat wil zeggen algemene zorg, de tweede lijn voor specialistische zorg. In de geneeskunde is de huisarts een generalist, die zo nodig verwijst naar een medisch specialist, ofwel naar de tweedelijnsgezondheidszorg.

Wie lichamelijke zorg nodig heeft en deze niet in het eigen leefmilieu kan ontvangen, zal aangewezen zijn op een inrichting voor behandeling en genezing (sector cure), voor verpleging en verzorging (sector care) of verzorging en maatschappelijke/pedagogische dienstverlening (ouderen- en gehandicaptensector). Deze bieden zorg van medische, verpleegkundige, maatschappelijke en pedagogische aard. Medische zorg betreft diagnostiek en therapie; verpleegkundige zorg betreft vooral observatie, begeleiding, verpleging en persoonlijke verzorging. Maatschappelijke zorg in inrichtingsverband is onder meer: het verschaffen van huisvesting, voeding en kleding, het aanbieden van arbeid, onderwijs en culturele activiteiten en immateriële hulpverlening (door bijvoorbeeld het maatschappelijk werk of pastoraat). Pedagogische hulp betreft onderwijs en opvoeding in het kader van een handicap. Deze zorgindeling weerspiegelt een intramuraal intramurale voorzieningen

Onze bevolking wordt steeds ouder. In de 20e eeuw is het aantal 65-plussers in Nederland toegenomen van 0,3 naar 2,2 miljoen in 2002, ofwel 13,7% van de bevolking, waarvan 0,9 miljoen mannen en 1,3 miljoen vrouwen. Het aantal 80-plussers nam nog sterker toe, van 35.000 naar 532.000.1 Op 1 januari 2010 telde Nederland bijna 2,6 miljoen ouderen. Bijna 16% van de bevolking was op dat moment ouder dan 65 jaar. Van alle ouderen was toen 43% man en 57% vrouw. Hoe hoger de leeftijd, hoe groter het aandeel vrouwen in de bevolking.

Geestelijke-gezondheidszorgvoorzieningen bieden hulp aan mensen met psychische stoornissen en ernstige psychosociale problemen.

De zorg voor mensen met een handicap bestrijkt een breed terrein van professionele en niet-professionele voorzieningen en diensten.

Sinds 1983 is in de Nederlandse Grondwet vastgelegd dat de overheid ten aanzien van de volksgezondheid een bevorderingsplicht heeft. Dat houdt in dat zij een kwalitatief goede, over het land gespreide en financieel bereikbare gezondheidszorg zo veel mogelijk dient te bevorderen, die bovendien betaalbaar blijft. Eenvoudig is dit niet, want de overheid beheert noch financiert de gezondheidszorg.

Het Nederlandse gezondheidszorgstelsel van particulier initiatief, sociale ziektekostenverzekeringen en overheidsregulering vond zijn oorsprong in de tweede helft van de vorige eeuw. De eerste centrale regeling op het gebied van de volksgezondheid dateert overigens van begin vorige eeuw. Toen werden Provinciale Commissies van

Gezondheidsbeleid en marktwerking zijn in de tweede helft van de jaren ’80 beleidsmatig ten principale uitgetekend in respectievelijk de Nota 2000 (1986) en het rapport van de Commissie Structuur en Financiering Gezondheidszorg (commissie Dekker) onder de titel Bereidheid tot verandering (1987). Zij markeren de heroriëntatie in het volksgezondheidsbeleid naar inhoud (gezondheid) en bestuur (markten) (zie paragraaf 13.5, schema 13.3).

Volgens het volksgezondheidsbeleid van de kabinetten-Kok moest de overheid de bestuurlijke, juridische en financiële randvoorwaarden scheppen voor een doelmatig en kwalitatief verantwoord functionerende zorg. Uitvoering is een zaak van partijen in de zorg: patiënten/consumenten-verzekerden, aanbieders en verzekeraars. Hun onderlinge relaties en die tot de overheid moeten bestuurlijk/wettelijk geregeld zijn. Dat wil zeggen dat ‘paars’ zijn invulling moest geven aan het besturingsmodel voor de jaren ’90, zoals dit eind jaren ’80 onder het kabinet-Lubbers II was ontwikkeld (zie paragraaf 14.2 en schema 14.4). Begin jaren ’90 was het reeds een keer geconcretiseerd door het kabinet-Lubbers III, het plan-Simons, maar niet geïmplementeerd (zie paragraaf 14.4).

Na 2000 liep het tweede kabinet-Kok op zijn eind. In 2004 was alweer het tweede kabinet-Balkenende onderweg. Van economische voorspoed is Nederland in economisch zwaar weer terechtgekomen. De centrale thema’s van bestuur en beleid van de Nederlandse gezondheidszorg waren in het vorige hoofdstuk Paars gekleurd. Ze worden in dit hoofdstuk doorgetrokken voor deze periode van politieke en economische verandering. Dat kan ook heel goed, want de nieuwe minister voor Volksgezondheid, Hoogervorst, meldde ‘de herziening van het stelsel van curatieve zorg door te zetten

Dit laatste hoofdstuk beschrijft het recente volksgezondheidsbeleid. Het is de periode van de kabinetten-Balkenende IV en -Rutte, dus de beleidsontwikkeling tot in 2012 toen het kabinet-Rutte demissionair werd en eind van dat jaar opgevolgd werd door het kabinet-Rutte II (zie paragraaf 17.5). Het is de periode van invoering van de marktwerking in de gezondheidszorg. Dit