Top

Gepubliceerd in:

2020 | OriginalPaper | Hoofdstuk

16. De hersenschors

Auteur : Dr. Ben van Cranenburgh

Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum

Samenvatting

Aan de buitenkant van de hersenen zit een 4 mm dik laagje grijze stof, de hersenschors. Door de sterke plooiing heeft de hersenschors een relatief groot oppervlak. Bij de mens omvat de hersenschors 77 % van het totale hersenvolume (meer dan bij ieder ander dier). Een tipje van de sluier van de werking van de hersenschors werd opgelicht door onderzoek van Hubel en Wiesel aan de visuele schors: loodrecht op het oppervlak staan kleine kolommen waarin de neuronen gevoelig zijn voor een specifieke richting van visuele contrastlijnen. Een groep van deze kolommen vormt een ‘schorsblokje’ (hyperkolom) dat zich steeds herhaalt. Sommige delen van de hersenschors zijn zeer gevoelig voor een bepaalde stimulusconfiguratie, bijvoorbeeld kleur, beweging, gezichten. De hersenschors analyseert de omgevingsinformatie in drie stappen: in de primaire schors (visueel, akoestisch, tactiel) wordt de prikkel gesignaleerd; de secundaire schors herkent (intramodaal: visuele, akoestische of tactiele gnosis), de tertiaire (associatie)schors staat boven de zintuigen (inter-, supramodaal) en ontdekt het verband (tafereel, wat is er aan de hand?). De keuze, programmering en uitvoering van de motoriek vindt op analoge wijze, maar omgekeerd plaats. Associatiebanen (witte stof) zijn nodig om de verschillende deelprocessen met elkaar in verband te brengen. Een groot deel van de hersenschors is betrokken bij de taalfunctie: luisteren, spreken, lezen en schrijven. Onderzoek met beeldvormende technieken alsPET- en fMRI-scans hebben bijgedragen aan een herziening van de opvattingen over de werking van de hersenschors en lokalisatie van functies.

vorige hoofdstuk Het cerebellum

volgende hoofdstuk Lokalisatie van functies?

afasie/dysfasie

stoornis van mondeling taalgebruik en/of begrip

agnosie

stoornis van de herkenning (akoestisch, visueel, tactiel) bij intacte primaire functie

anesthesie

(1) als symptoom: uitval van de huidsensibiliteit, (2) lokale anesthesie: kunstmatig gevoel- en pijnloos maken van een deel van het lichaam, (3) centrale anesthesie: narcose, kunstmatige bewusteloosheid

apraxie/dyspraxie

stoornis van de handelingsvaardigheid bij intacte primaire functies

ARAS

Ascenderend (opstijgend) Reticulair Activerend Systeem. Systeem dat zijn oorsprong heeft in de formatio reticularis van de hersenstam, en dat via opstijgende vezels de hersenen activeert waardoor het bewustzijn in stand wordt gehouden (arousal, wakkerheid, alertheid). Het dag-nacht/waak-slaapritme wordt veroorzaakt door cyclische schommeling van activiteit van dit systeem

arealen van Brodmann

indeling en nummering van ruim 50 cortexgebieden die door Brodmann werden aangegeven op geleide van de histologische structuur (zgn. cyto-architectonische hersenkaarten)

arousal

wakkerheid, alertheid

Associatiebanen

verbindingsbanen in de hersenen

axon

(efferente) uitloper van een zenuwcel die informatie van het cellichaam wegvoert. Wordt ook wel in ruimere zin gebruikt voor iedere uitloper of zenuwvezel

basale kernen/ganglia

kernen in het binnenste van de hemisferen die van belang zijn voor de (automatische) motoriek

blobs

druppelvormige plekjes in de visuele schors die waarschijnlijk te maken hebben met kleurenzien

cerebellum

kleine hersenen

completeringsfenomeen

het verschijnsel dat een fragment van een stimulus toch tot een volledige subjectieve gewaarwording leidt. Bijvoorbeeld een gedeeltelijk zichtbaar boek (dat half onder een krant ligt) wordt toch als ‘boek’ waargenomen

corpus callosum

balk. Grote baan, bestaande uit ongeveer 200 miljoen vezels die de hemisferen functioneel met elkaar verbindt

CVA

Cerebro Vasculair Accident. Lett. ‘ongeluk met hersenvaten’. In de volksmond: beroerte. De neurologische verschijnselen (parese, afasie etc.) ontstaan meestal plotseling ten gevolge van een stoornis in de bloedvoorziening van een deel van de hersenen (ischemie/infarct 80 %, bloeding 20 %)

dendrieten

uitlopers van een zenuwcel die informatie opvangen en naar het cellichaam voeren

DRAS

Descenderend Reticulair Activerend Systeem. Afdalend systeem dat zijn oorsprong heeft in de formatio reticularis en dat de spiertonus activeert/op peil houdt

DTI

(ingewikkelde) beeldvormende techniek waarbij verbindingsbanen binnen de hersenen zichtbaar gemaakt worden (ook wel ‘tractotomie’)

dubbele dissociatie

het verschijnsel dat stoornis A voorkomt zonder stoornis B en omgekeerd. Dubbele dissociatie is een argument voor het bestaan van gescheiden systemen voor functie A en B in de hersenen

EEG

Elektro Encefalo Gram. Registratie van de elektrische activiteit van de hersenen aan de buitenzijde van de schedel

Evoked Potential. Potentiaalverandering die men in het EEG kan registreren als gevolg van een stimulus. De EP kan akoestisch, visueel of somatosensorisch (tactiel) zijn

ERP

Event-Related Potential. Potentiaalverandering in het EEG die verband houdt met sensorische prikkeling (evoked potential) of motorische activiteit (readiness potential)

fasciculus longitudinalis (inferior en superior)

lange associatiebanen die de achterzijde van de hersenen verbinden met de voorzijde. Zijn van belang voor de afstemming van handelen/gedrag op de waarneming/situatie

fMRI

functional Magnetic Resonance Imaging. Beeldvormende techniek die gebruikmaakt van de invloed van een magnetisch veld op ionen, waardoor actieve hersengebieden zichtbaar gemaakt kunnen worden

formatio reticularis

groot netwerk van neuronen dat in, en over de gehele lengte van de hersenstam ligt. Vanuit dit netwerk wordt de hersenschors geactiveerd ten behoeve van de arousal (ARAS), en ook het ruggenmerg ten behoeve van houding en spiertonus (DRAS)

gnostische sensibiliteit

de ‘herkennende’ sensibiliteit: fijne discriminerende tast, kinesthesie

gyrus

winding (op het schorsoppervlak)

hemi-anopsie

halfzijdige gezichtsvelduitval. Kan homoniem of heteroniem zijn: Homoniem: meest voorkomend (bijv. CVA); zelfde gezichtshelft van beide ogen, dat wil zeggen links- of rechtszijdige hemi-anopsie (laesie achter het chiasma, d.w.z. tractus, radiatio en visuele schors; uitval bovenquadranten bij laesie onder de sulcus calcarinus, uitval onderquadranten bij laesie boven de sulcus calcarinus). Heteroniem: verschillende gezichtshelften, dat wil zeggen bitemporaal = beide laterale zijden, binasaal = beide mediale zijden (bij laesies rond het chiasma)

hemiballisme

onwillekeurige, halfzijdige, plotselinge ‘werpachtige’ bewegingen die voorkomen bij laesies in de nucleus subthalamicus (behoort tot basale kernen)

hippocampus

mediaal in de lobus temporalis gelegen structuur die van groot belang is voor het korte-termijngeheugen

hypothalamus

structuur die in het diencephalon onder de thalamus ligt. Staat functioneel in nauw contact met de hypofyse, limbisch systeem en formatio reticularis. Van belang voor het bewaken van de homeostase (bijv. temperatuurregulatie), survival-functies (bijv. honger) en emoties (bijv. woede)

inhibitie

remming

kinesthesie

houdings- en bewegingszin. Het vermogen bewust de houding en beweging van eigen lichaam(sdelen) waar te nemen (behoort tot de proprioceptie)

limbisch systeem

verzamelterm voor functioneel samenhangende hersengebieden diep in het brein gelegen, die te maken hebben met emoties en emotioneel gedrag

magnocellulaire systeem

een deel van het visuele systeem dat uitgaat van grote ganglioncellen in de retina die een rol spelen bij het waarnemen van de plaats en beweging van de stimulus (het ‘WAAR’-systeem) en bij de omzetting van visuele informatie in handelingen (het ‘HOE’-systeem). Dit systeem staat vooral in contact met pariëtale hersengebieden (een ‘dorsaal’ visueel systeem)

mental practice/motor imagery

‘in gedachte bewegen’; een techniek waarbij men bewegingen of handelingen oefent door deze te ‘denken’ zonder ze feitelijk uit te voeren

mentale rotatie

het verschijnsel dat het brein de subjectieve waarneming van een voorwerp kan ‘draaien’ waardoor voorwerpen vanuit verschillende gezichtshoeken toch herkend kunnen worden

mesencephalon

middenhersenen. Bovenste deel van de hersenstam, gelegen tussen diencephalon en pons

motoneuron, alfa en gamma

motorische zenuwcellen waarvan het cellichaam in de motorische voorhoorn ligt. De axonen treden via de voorwortel uit. De alfa-motoneuronen innerveren de spiervezels, de gamma-motoneuronen innerveren de spierspoelen

neglect

halfzijdige verwaarlozing/aandachtsstoornis die niet het gevolg is van een primaire functiestoornis, bijvoorbeeld ‘linkszijdig visueel neglect’: de patiënt besteedt geen of vluchtig aandacht aan visuele stimuli in het linker gezichtsveld

parapiramidaal systeem

het geheel van collateralen (aftakkingen) van piramidebaanvezels

parese/paralyse

krachtsverlies/totale verlamming. De term slaat op het vermogen spieren bewust aan te spannen

parvocellulaire systeem

een onderdeel van het visuele systeem dat uitgaat van de kleine ganglioncellen in de retina die een rol spelen bij het waarnemen van de aard van de stimulus, het zogenaamde ‘WAT’-systeem. Dit systeem staat vooral in contact met temporale schorsgebieden (de ventrale route). In het parvocellulaire systeem bevinden zich ook de zogenaamde blobs voor het kleurenzien

piramidebaan

banen die in de hersenschors ontspringen en in één ruk via de piramiden (in de medulla oblongata) naar het ruggenmerg verlopen. Moderne naam: directe corticospinale baan

plasticiteit

vervormbaarheid. Het vermogen van neuronen en het zenuwstelsel om qua eigenschappen te veranderen (structureel, chemisch, fysiologisch). Plasticiteit is de biologische basis voor ontwikkeling, leren en herstelvermogen

pons = brug

deel van de hersenstam gelegen tussen het mesencephalon en de medulla oblongata. In de pons steken vele vezels van de hersenschors over (brug) en duiken het cerebellum in

projectie

(1) het verschijnsel dat de hersenen een subjectieve waarneming een lokalisatie kunnen geven, bijvoorbeeld geprojecteerde pijn, sterretjes zien bij migraine, (2) lokalisatie van functies in de hersenen, bijvoorbeeld de motorische projectie in de gyrus precentralis

Readiness Potential

potentiaalverandering in het EEG die men kan registreren kort (tot 1.000 msec) voor een spontane beweging of handeling

somatotopie

ordening van het lichaam op het schorsoppervlak

spasticiteit

hoge spiertonus bij laesies in de hersenen of motorische banen. Bij passieve beweging is het zogenaamde knipmesfenomeen waarneembaar: aanvankelijk wordt weerstand gevoeld, maar plotseling geeft de beweging mee. De myotatische reflexen zijn verhoogd

striatum

nucleus caudatus en putamen; deze twee kernen zijn van elkaar gescheiden door de capsula interna. De streping (striae = strepen) wordt veroorzaakt door de vezels van de capsula interna

striosomen

vlekjes die een regelmatig patroon vormen in het striatum; de functie is onbekend

Sulcus

groeve op het hersenoppervlak. Een sulcus ligt tussen twee gyri

supplementaire motorische schors

area 4s, secundair motorisch schorsgebied dat mediaal in de lobus frontalis ligt. Hier bevindt zich een tweede projectie van de motoriek (M-II). Het gebied is actief bij iedere enigszins complexe beweging of handeling, en ook bij zogenaamde mental practice (in gedachte bewegen)

thalamus

groot kerngebied in het diencephalon waarin (1) sensorische informatie wordt doorgeschakeld naar de schors, (2) vezels van het arousal-systeem (ARAS) schakelen, en (3) output-informatie uit de basale kernen overschakelt naar de schors

tonisch

aanhoudend, blijvend

voorhoorn

voorste gedeelte van de grijze stof van het ruggenmerg waar zich de neuronennetwerken bevinden die van belang zijn voor de productie van output-signalen die via de voorwortel het ruggenmerg verlaten naar de spieren

ziekte van Parkinson

degeneratieve ziekte van de basale kernen die gepaard gaat met stoornissen van de motoriek: rigiditeit, verlies van bewegingsautomatismen en tremor. Er is een tekort aan dopamine, en in een later stadium ook aan andere transmitters

Asanuma, C. (1991). Mapping movements within a moving motor map. Trends in Neurosciences,14, 217–218.PubMed

Cohen, M. S., & Bookheimer, S. Y. (1994). Localization of brain function using magnetic resonance imaging. Trends in Neurosciences,17, 268–277.PubMed

Crammond, D. (1997). Motor imagery: Never in your wildest dreams. Trends in Neurosciences,20, 54.PubMed

Darwin, C. (1965). The expression of the emotions in man and animals. Chicago: University of Chicago Press. (orig. 1872).CrossRef

De Waal, F. (2016). Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn? Amsterdam: Atlas Contact.

Duus, P. (1979). Neurologisch-topische diagnostik. Stuttgart: Georg Thieme Verlag.

Fuster, J. M. (2015). The prefrontal cortex (5th ed.). Amsterdam: Elsevier.

Gevins, A., et al. (1995). Mapping cognitive brain function with modern high-resolution electroencephalography. Trends in Neurosciences,18, 429–436.PubMed

Goldberg, E. (Ed.). (1990a). Contemporary neuropsychology and the legacy of Luria. Hillsdale: Erlbaum.

Goldberg, E. (1990b). Associative agnosias and the functions of the left hemisphere. The Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology,12, 467–484.CrossRef

Goldstein, K. (1948). Language and language disturbances. New York: Grune & Stratton.

Goodale, M. A., & Milner, A. D. (1992). Separate visual pathways for perception and action. Trends in Neurosciences,15, 20–25.PubMed

Graziano, M. (2016). Ethological action maps: A paradigm shift for the motor cortex. TICS,20(2), 121–132.

Hubel, D. H., & Wiesel, T. N. (1979). Brain mechanisms of vision. Scientific American, 241(3), 150–163.

Hubel, D. H. (1988). Eye, brain and vision. New York: Freeman.

James, W. (1950). The principles of psychology, vol. 1 en 2. New York: Dover. (orig. 1890). (Nederlandse vertaling en selectie: De hoofdsom van de psychologie, Lisse: Swets, 1992.)

Jeannerod, M., et al. (1995). Grasping objects: The cortical mechanisms of visuomotor transformation. Trends in Neurosciences,18, 314–320.PubMed

Jenkins, W. M., & Merzenich, M. M. (1987). Reorganization of neocortical representations after brain injury: A neurophysiological model of the basis of recovery from stroke. In F. J. Seil et al. (Eds.), Neural regeneration. Progress in brain research, vol 71, (pp. 249–266). Amsterdam: Elsevier/Appleton & Lange.

Johnson, M. H., & Morton, J. (1991). Biology and cognitive development. The case of face recognition. Oxford: Blackwell.

Kandel, E. R., et al. (2013). Principles of neural science (5th ed.). New York: McGraw-Hill.

Kandel, E. R. (1991). Principles of neural science (3rd ed.). New York: Appleton & Lange.

Kosslyn, S. M., et al. (1994). Identifying objects seen from different viewpoints. A PET Investigation, Brain,117, 1055–1071.PubMed

Lance, J., & McLeod, J. (1981). A physiological approach to clinical neurology (3rd ed.). London: Butterworth.

Lassen, N. A., et al. (1978). Brain function and blood flow. Scientific American,239(4), 50–59.CrossRef

Luria, A. R. (1973). The working brain. London: Penguin/Harmondsworth. (Nederlandse vertaling: Grondslagen van de neuropsychologie, Deventer: Van Loghum Slaterus, 1982.).

Malach, R. (1994). Cortical columns as devices for maximizing neuronal diversity. Trends in Neurosciences,17, 101–104.PubMed

Mountcastle, V. (Ed.). (1980). Medical physiology. St Louis: Mosby.

Nauta, W. J. H., & Feirtag, M. (1986). Fundamental neuroanatomy. New York: Freeman.

Passingham, R. (1993). The frontal lobes and voluntary action. Oxford: Oxford University Press.

Perret, D. et al. (1990). Three stages in the classification of body movements by visual neurons. In H. Barlow et al. (Eds.), Images and understanding (pp. 94–107). Cambridge: Cambridge University Press.

Phillips, C. G., & Porter, R. (1977). Corticospinal neurones. Their role in movement. London: Academic Press.

Porter, R., & Lemon, R. (1993). Corticospinal function and voluntary movement. Oxford: Clarendon Press.

Posner, M. I., & Raichle, M. E. (1994). Images of Mind. New York: Scientific American Library/Freeman. (Nederlandse vertaling: Beelden in ons brein. Maastricht: Natuur en Techniek, 1995.)

Povinelli, D. J., & Preuss, T. M. (1995). Theory of mind: Evolutionary history of a cognitive specialization. Trends in Neurosciences,18, 418–424.PubMed

Purves, D., et al. (1992). Iterated patterns of brain circuitry. Trends in Neurosciences,15, 362–368.PubMed

Roland, P. E. en Seitz, R. J. (1990). Positron emission tomography studies of the somatosensory system in man, in: Chadwick, D. J., ed. Exploring brain functional anatomy with positron tomography. New York: Wiley, (p. 113–119).

Rothwell, J. (1994). Control of human voluntary movement (2nd ed.). London: Chapman.CrossRef

Sergent, J. (1994). Brain-imaging studies of cognitive functions. Trends in Neurosciences,17, 221–227.PubMed

Shepard, R. N., & Metzler, J. (1971). Mental rotation of three-dimensional objects. Science, 171(3972), 701–703.

Swanson, L. (1995). Mapping the human brain. Trends in Neurosciences,18, 471–474.PubMed

Towe, A. L. (1973). Motor cortex and the pyramidal system. In D. Maser (Ed.), Efferent organization and the integration of behavior (pp. 67–99). New York: Academic Press.

Van Cranenburgh, B. (2018). Neuropsychologie, over de gevolgen van hersenbeschadiging (5^e druk). Houten: Bohn Stafleu van Loghum.CrossRef

Van Cranenburgh, B. (2019). Schema’s Fysiologie (5^e druk). Haarlem: Stichting ITON.

Wise, S. (1993). Monkey motor cortex: Movements, muscles, motoneurons and metrics. Trends in Neurosciences,16, 46–49.PubMed

Zeki, S. (1993). A vision of the brain. Oxford: Blackwell.

Chadwick, D.J., ed. (1991). Exploring brain functional anatomy with positron tomography, Ciba Foundation Symposium 163, Chichester: Wiley.

ITON, Instituut voor toegepaste Neurowetenschappen (2013). ONO: Oriënterend Neuropsychologisch Onderzoek. Haarlem.

Nachson, I. & Moscovitch, M., eds. (1995). Modularity and the brain, Special issue, J Clin Exp Neurops, 17:167–321.

Roland, P.E. (1993). Brain activation, New York: Wiley.

Titel: De hersenschors
Auteur: Dr. Ben van Cranenburgh
Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum
Boek: Neurowetenschappen
Print ISBN: 978-90-368-2492-7

Elektronisch ISBN: 978-90-368-2493-4

Copyright: 2020
DOI: https://doi.org/10.1007/978-90-368-2493-4_16

Bohn Stafleu van Loghum

Deel dit onderdeel of sectie (kopieer de link)

Samenvatting

Log in om toegang te krijgen