Skip to main content
Top

2018 | Boek | 1. editie

De capabilitybenadering in het sociaal domein

Een praktijkgerichte kennismaking

Auteurs: Michel Tirions, Drs. Willem Blok, Drs. Collin den Braber

Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum

insite
ZOEKEN

Over dit boek

Dit boek biedt studenten, professionals en onderzoekers in het sociaal domein een kennismaking met de theorie en praktijk van de capabilitybenadering. 

In deze wetenschappelijk onderbouwde benadering, ontwikkeld door de econoom en Nobelprijswinnaar Amartya Sen en de filosofe Martha Nussbaum, staat de bevordering van de kwaliteit van leven centraal. Uitgangspunt is de concrete leefsituatie van mensen. 

Het eerste deel van het boek introduceert de capabilitybenadering en vertaalt deze naar het sociale domein. Het tweede deel bevat casestudies uit de praktijk in Nederland en Vlaanderen. De bijdragen gaan over opbouwwerk in de wijk, het werken met mensen met een verstandelijke beperking, de begeleiding van ex-gedetineerden, de inzet van technologie in het sociaal werk, de begeleiding van kwetsbare jongeren, de toepassing in armoedebestrijding, het loskomen van stigmatisering en tot slot de opleidingspraktijk. 

Inhoudsopgave

Voorwerk
1. Situering: de capabilitybenadering als inspiratie en houvast voor het sociale domein
Samenvatting
Dit hoofdstuk biedt de lezer houvast in het lezen en gebruiken van dit boek. Het geeft weer hoe het boek tot stand is gekomen, wat het doel van het boek is en welke uitgangspunten eraan ten grondslag liggen. Deze situering geeft inzicht in de manier waarop het boek is opgebouwd en hoe het kan worden gelezen. Als leeswijzer geeft het hoofdstuk een korte vooruitblik op de inhoud van elk hoofdstuk.
Michel Tirions, Willem Blok, Collin den Braber
2. Menselijk welzijn en vrijheid
Een kennismaking met de capabilitybenadering voor het sociale domein
Samenvatting
Met dit hoofdstuk willen de auteurs een toegankelijke inleiding bieden tot de capabilitybenadering. Waar de andere hoofdstukken vooral verdiepend focussen, is dit hoofdstuk eerder beschrijvend en gericht op een eerste kennismaking voor degenen die nog niet van de capabilitybenadering gehoord hebben. Het hoofdstuk start met een kritisch perspectief op de actuele ontwikkelingen in welzijn, zorg en samenleven. Vervolgens worden kort de uitgangspunten van de capabilitybenadering besproken. Dan wordt de koppeling gemaakt met de huidige maatschappelijke context waarin de capabilitybenadering houvast kan bieden voor de positionering van de sociale professional. Dit hoofdstuk moet studenten en sociale professionals vooral duidelijk maken waarom het belangrijk is om zich in de capabilitybenadering te verdiepen. De auteurs willen met een ‘populaire’ kennismaking een stimulans bieden om verder te lezen. Het hoofdstuk dient ook als handvat om de andere hoofdstukken in dit boek sneller te begrijpen.
Michel Tirions, Collin den Braber
3. Kwaliteit van leven en de grondslagen van de capabilitybenadering
Samenvatting
Dit hoofdstuk behandelt de grondslagen van de capabilitybenadering. De capabilitybenadering is een normatief-wetenschappelijk kader waarin de kwaliteit van leven van mensen centraal staat. Het individueel menselijk welbevinden wordt door de capabilitybenadering als maatstaf gehanteerd voor wat als normatief goed moet worden beschouwd. Elk mens moet worden gezien als een doel op zichzelf en elk individu verdient het om een goed leven te kunnen leiden. Kern van de benadering is dat iemands welzijn bepaald wordt door de mate van vrijheid van een persoon om het leven te leiden dat hij of zij zelf waardevol vindt. Dit hoofdstuk geeft een inleiding in de basisbegrippen van de capabilitybenadering die houvast kunnen bieden bij het toepassen van de benadering. Ten slotte gaat dit hoofdstuk in op de voorwaarden voor de ontwikkeling van een capability-praktijktheorie voor het sociale domein.
Erik Jansen, Collin den Braber, Michel Tirions
4. De capabilitybenadering in het sociale domein van de Lage Landen: een historisch-maatschappelijke benadering
Samenvatting
Sociaal werk is in hoge mate vervlochten met de samenleving waarin en waarvoor het actief is. Om te kunnen inschatten wat de capabilitybenadering kan betekenen voor het hedendaagse sociale domein in Nederland en Vlaanderen schetsen we in dit hoofdstuk haar wordingsgeschiedenis binnen de bredere sociaaleconomische en cultureel-politieke ontwikkeling van de Lage Landen.
Willem Blok, Dries Claessens
5. De capabilitybenadering en het sociaal werk: wederkerige partners?
Samenvatting
Om de vraag te beantwoorden wat de capabilitybenadering het sociale domein te bieden heeft, kijken we naar de bruikbaarheid van de capabilitybenadering voor het brede werkveld van welzijn, samenleven en zorg. Aandachtsgebieden van de capabilitybenadering die bruikbaar zijn voor het werkveld zijn: (1) sterke relatie tussen individu en omgeving; (2) integrale benadering van menselijk functioneren; (3) nadruk op keuzemogelijkheden; en (4) de aandacht voor structurele patronen van sociale ongelijkheid. We bekijken het ook andersom: sociaalwerkpraktijken sluiten op verschillende manieren aan bij de capabilitybenadering. Zij proberen positieve vrijheid van individuen te faciliteren, werken aan thema’s als armoede, ongelijkheid en eenzaamheid, en maken veel gebruik van krachtgerichte benaderingen. Daarin staat het sociaal werk echter niet alleen. Het conceptueel kader dat de capabilitybenadering het sociale domein biedt staat een kritische blik toe op sociaal werk als middel naast andere disciplines waarin individuele kwaliteit van leven centraal staat.
Erik Jansen, Annica Brummel, Lisbeth Verharen
6. Dialoog en creativiteit als capabilities in het mensenrechtenwerk
Samenvatting
In dit hoofdstuk staat de capabilitybenadering centraal als analyse-, handelings- en verantwoordingskader binnen het mensenrechtenwerk. We putten uit het praktijkvoorbeeld van de internationale summer course Promoting human rights in urban areas (deze internationale summer course vond van 4 tot 15 juli 2016 plaats aan de Hogeschool van Amsterdam. De deelnemende veertien studenten kwamen uit Europa, de Verenigde Staten van Amerika en Azië). Tijdens die summer course deden studenten veldonderzoek bij mensen in Amsterdam-Oost die vanwege hun religie, sociale status of afkomst in de verdrukking zijn gekomen, zoals dak- en thuislozen en vrouwen en jongeren met een migratieachtergrond. Onderzocht werd hoe dialoog en creativiteit als capabilities kunnen werken: als mogelijkheden tot expressie van wat voor mensen een waardevol leven is, en hoe het hun grip geeft op hun eigen leven ten opzichte van een soms vijandige omgeving. We belichten hoe begrippen als positieve vrijheid, functionings en capabilities richting kunnen geven aan het mensenrechtenwerk.
Jeroen Gradener
7. Het bevorderen van capabilities in de praktijk van zorg
Samenvatting
In dit hoofdstuk bespreken we hoe de capabilitybenadering vorm krijgt in de praktijk van zorg voor mensen met ernstige verstandelijke beperkingen en ernstige gedragsproblemen. Centraal staat het verhaal van Anja, die in afzondering leefde. In situaties als die van Anja worden oplossingen veelal gezocht in het inperken van vrijheid, de inzet van extra personeel of verblijf op een instellingsterrein. Het verhaal van Anja laat zien dat er andere mogelijkheden zijn. Zij veranderde van een angstige vrouw in een persoon die contact maakt; doordat ze werd gezien als mens, doordat haar leefsituatie veranderde en door de mogelijkheden die een alledaagse leefstijl biedt als alternatief voor een volstrekt gestructureerde leefstijl. Deze vorm van zorg maakt het mogelijk het gebruik van vrijheidsbeperking te minimaliseren en kwaliteit van leven te maximaliseren. De lijst met capabilities die we in het hoofdstuk hanteren, kan als richtsnoer dienen in de dagelijkse zorgpraktijk aan mensen met ernstige verstandelijke beperkingen en ernstige gedragsproblemen.
Janny Beernink, Annica Brummel, Geert van Hove, Guy Widdershoven
8. De capabilitybenadering en technologie
Samenvatting
In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de meerwaarde die de capabilitybenadering heeft voor het benaderen van de gewenste en ongewenste gevolgen van technologie voor sociale processen. Technologie en mensen interacteren vaak op complexe wijze, met niet altijd een gunstig effect op het welbevinden van individuen. Sociale professionals moeten meer competenties opdoen in het evalueren van de effecten van technologie of technologische instrumenten op de levens waar mensen waarde aan hechten en die zij verkiezen. In dit hoofdstuk wordt een methodiek gepresenteerd die de directe versus de indirecte effecten van technologie in een overzichtelijke matrix afzet tegen de beoogde en niet-beoogde effecten. De taxonomie kan worden gecombineerd met een capabilitylijst zoals die van Nussbaum, of een empirisch gebaseerde lijst zoals de ICECAP- of ASCOT-capabilitydomeinen. In de matrix kan systematisch worden gekeken naar de stimulerende en belemmerende werking die een technologie of een technologisch artefact kan hebben op de fundamenteel meervoudige welzijnsaspecten van mensen.
Erik Jansen
9. Werken aan sociale verbinding in de wijk
Samenvatting
Werken aan sociale inclusie vormt een van de kerntaken van sociaal werkers en gaat zowel over het tegengaan van sociale uitsluiting als over het bevorderen van participatie van alle mensen. De wijk is een belangrijke plek voor sociale inclusie, dit laten we zien met de casus over Rian, die vijf jaar in grote eenzaamheid leefde vanwege lichamelijke en psychische problemen. Ze heeft verschillende stappen gezet om een sociaal netwerk op te bouwen. De context van de wijk was hier niet altijd stimulerend in, maar biedt uiteindelijk wel mogelijkheden om een sociaal netwerk op te bouwen. Het verhaal van Rian laat de impact van een beperking op meerdere capabilities zien. We bekijken welke factoren belemmerend en stimulerend werken in het proces van sociale inclusie. We benadrukken de meerwaarde van het kijken naar sociale inclusie vanuit de capabilitybenadering en leggen tegelijk een link vanuit de capabilitybenadering naar andere methoden.
Annica Brummel, Janny Beernink
10. Actorschap van jongeren in het systeem ‘Leren en Werken’
Samenvatting
In deze bijdrage gaan we in op het actorschap en de keuzevrijheid van jongeren in het systeem ‘Leren en Werken’ in Vlaanderen. Veel jongeren in leertrajecten vallen om uiteenlopende redenen uit. De structuur van het systeem, de ‘doelgroep’ en haar kenmerken en het falen van het algemeen onderwijs spelen hierbij een rol. Om het begrip ‘actorschap’ in de capabilitybenadering beter te begrijpen, is het interessant om het perspectief in beeld te brengen van jongeren die uitvallen binnen zo’n leertraject of die niet het geëigende of verwachte pad lopen. Door te focussen op de zingeving van de jongeren zelf in deze leertrajecten staan niet enkel de hulpbronnen die jongeren tot hun beschikking hebben centraal, maar gaat het vooral ook over de vraag of jongeren deze hulpbronnen effectief kunnen omzetten in mogelijkheden en functionings. De focus ligt hierbij op hoe jongeren hun actorschap gebruiken en keuzes maken die hun leven beïnvloeden in de richting van een voor hen gewenste situatie.
Caroline Vandekinderen, Didier Reynaert, Rudi Roose, Griet Roets, Hilde van Keer
11. Netwerken en capabilities in de Brug Binnen Buiten
Ondersteuning van ex-gedetineerden bij hun heraansluiting in de samenleving
Samenvatting
Ex-gedetineerden ondervinden dikwijls heel wat moeilijkheden bij de heraansluiting bij de samenleving na hun vrijlating. Via een aanpak gebaseerd op aan capabilities gekoppelde ondersteuningsnoden, zet het project Brug Binnen Buiten in op de brug naar zowel professionele hulp- en dienstverlening, als naar het persoonlijke sociale netwerk van ex-gedetineerden. Middels een capabilities-versterkende methodiek worden de krachtbronnen binnen bestaande of nieuwe netwerken geactiveerd. Hierbij zijn de in de capabilitybenadering cruciale basisbegrippen van capabilities, menswaardigheid, agency, volwaardige participatie in de samenleving en levenskwaliteit de richtinggevende concepten. Menswaardigheid, levenskwaliteit en volwaardige participatie in de samenleving vormen het uiteindelijke doel van een ondersteuning. We illustreren de methodiek aan de hand van een casus. Daarbij gaan we in op de manier waarop ingezet wordt op de aan capabilities gekoppelde ondersteuningsnoden, en geven we inzicht in de manier waarop die de capabilities versterken tijdens het ondersteuningstraject.
Sylvie van Dam, Peter Raeymaeckers, Ilse Ielegems
12. Armoedebestrijding als strijd tegen onvrijheid en voor kwaliteit van leven
Een voorbeeld uit Vlaanderen
Samenvatting
Het in de loop der jaren ontwikkelde armoedebeleid waar men in Vlaanderen trots op kan zijn, komt steeds meer onder maatschappelijke en politieke druk te staan. Voor sociaal werkers die samen met mensen in armoede op pad gaan, wordt het steeds moeilijker om hun participatieve en emancipatorische aanpak uitgelegd te krijgen. We onderzoeken in deze bijdrage wat de capabilitybenadering en vooral het denken van Amartya Sen en Martha Nussbaum kunnen betekenen voor onze inzichten in armoede en armoedebestrijding in Vlaanderen. Twee belangrijke vragen daarbij zijn: ‘Wat voegt deze benadering toe aan onze kijk op armoede?’ en ‘Hoe kunnen we onze Vlaamse praktijken inzake armoedebestrijding legitimeren en versterken op basis van deze specifieke benadering?’ Bij Sen zoeken we inspiratie om onze visie op armoedebestrijding te actualiseren en te verscherpen. We vertrekken vanuit de praktijk: de concrete casus van Filet Divers en leggen vervolgens de link met het werk van de Vlaamse ‘Verenigingen waar armen het woord nemen’.
Kristel Driessens, Yves Bocklandt
13. Doe maar niet, want dat kun jij niet
Stigma’s als belemmering van capabilities voor mensen met een verstandelijke beperking
Samenvatting
Stigmatisering is een belangrijk aspect dat bijdraagt aan ongelijkheid. Dit hoofdstuk gaat in op drie vormen van stigma’s en hoe deze vormen passen binnen de capabilitybenadering. Het geeft daarmee inzicht in hoe stigmatisering het leven van mensen met een verstandelijke beperking kan beïnvloeden. Het publiek stigma vormt een belemmering vanuit de samenleving. Door vooroordelen zijn bijvoorbeeld voorzieningen zoals een wijkcentrum niet daadwerkelijk toegankelijk. Het structureel stigma is onderdeel van wetgeving en sociaal beleid. Het beperkt direct de mogelijkheden van mensen met een verstandelijke beperking, zoals het hebben van een betaalde baan. Het zelf-stigma is gekoppeld aan het individu en belemmert het kritische vermogen van mensen met een verstandelijke beperking om waardevolle keuzes te maken. Er zijn verschillende strategieën om stigma’s tegen te gaan, zoals gebruikmaken van ervaringsdeskundigheid, reflecteren op eigen handelen, stimuleren van kritisch vermogen van mensen met een verstandelijke beperking, en kwartiermaken in de wijk.
Hannah Pelleboer-Gunnink, Annica Brummel, Jaap van Weeghel, Petri Embregts
14. Slotwoord. De capabilitybenadering als eigentijds kompas voor sociale professionals
Samenvatting
Na lezing van de verschillende praktijkbeschrijvingen komt naar voren dat de capabilitybenadering kan fungeren als een moreel kompas voor sociale professionals en meer. Want behalve in moreel opzicht biedt de capabilitybenadering ook in theoretisch en methodisch opzicht handvatten voor professioneel actorschap. De capabilitybenadering biedt sociale professionals houvast als handelings-, normatief en evaluatiekader voor praktijk, onderzoek en beleid. Ze biedt de nodige bagage om in het publieke debat de dialoog aan te gaan over de voorwaarden voor het bevorderen van welzijn voor iedereen. De capabilitybenadering biedt houvast om bestaande systemen en structuren te evalueren in het licht van de mate waarin deze het menselijk welzijn belemmeren dan wel bevorderen. Binnen dit debat kunnen sociale professionals de capabilitybenadering gebruiken als eigentijds kompas dat richting geeft aan het positioneren en handelen in tijden van grote transformaties.
Collin den Braber, Janny Beernink, Annica Brummel, Willem Blok, Michel Tirions
Nawerk
Meer informatie
Titel
De capabilitybenadering in het sociaal domein
Auteurs
Michel Tirions
Drs. Willem Blok
Drs. Collin den Braber
Copyright
2018
Uitgeverij
Bohn Stafleu van Loghum
Elektronisch ISBN
978-90-368-1982-4
Print ISBN
978-90-368-1981-7
DOI
https://doi.org/10.1007/978-90-368-1982-4