2. Beroepshouding door verstandigheid, rechtvaardigheid, moed en passie

Voor een theoretische onderbouwing van de these dat deugden door verhalen kunnen worden ontwikkeld, verwijs ik naar mijn proefschrift Identiteit is kwaliteit (Uitgeverij Damon, 2010). Zie hierover ook J. Dupont: ‘De professionele mondhygiënist’. Interview in: Nederlands Tijdschrift voor Mondhygiëne, november 2010 nr. 7, p. 10–13 en de Verantwoording in de bijlage van dit boek.

Met passie wordt temperantia bedoeld, dat wil zeggen ‘maat houden in passie’. Temperantia wordt meestal met matigheid vertaald. In dit boek is gekozen voor de – ongebruikelijke – vertaling passie. De afwegingen hiervoor zijn de volgende. Het gebruik van het woord ‘matigheid’ heeft als nadeel dat het ten onrechte lijkt te stellen dat je je emoties (passies) dient te verminderen. Het gaat er echter bij de deugd matigheid niet per se om minder passie te hebben, maar om je passies adequaat te maken. Dat kan ook betekenen dat je juist meer passie moet ontwikkelen bij wat je doet. Het woord ‘passie’ gebruiken in plaats van het woord ‘matigheid’ brengt echter een nadeel met zich mee, namelijk dat met deze vertaling ten onrechte de passie zelf centraal komt te staan en niet het goed inzetten ervan. Josef Pieper laat zien dat de kern van de eigenschap temperantia het kunnen ontwikkelen en beheersen van onze emoties/passies is, als hij stelt: ‘Ohne sie würde der Strom des innersten menschlichen Wesen willen zerstörerisch über alle Grenzen fluten, er würde Seine Richtung verlieren und nie das Meer der Vollendung erreichen. Doch ist die temperantia nicht selbst der Strom. Sie ist vielmehr Ufer und Wall, durch deren Festigkeit der Strom das Geschenk ungehinderten Laufes, Wucht, Gefälle und Schnelligkeit empfängt.’ (J. Pieper (2010). Über die Tugenden, p. 218.). In dit boek is voor de vertaling passie gekozen vanuit de veronderstelling dat deze tot minder misverstand leidt over de eigenlijke betekenis van temperantia dan de vertaling met de term ‘matigheid’.

M. Nuy, B. Gordijn en G. Truin (2002) gaan in hun boek De prudente tandarts in op de vier kardinale deugden (p. 173–176). Deze lijken door de auteurs echter – voor een arts en voor een tandarts – niet als ‘de beste samenvatting van alle andere deugden’ te worden opgevat. De vier centrale deugden voor artsen en tandartsen zijn volgens de auteurs namelijk compassie, scherpzinnigheid, betrouwbaarheid en integriteit (p. 177–181). Verstandigheid (prudentia) krijgt in het boek wel veel aandacht. Rechtvaardigheid, moed en passie de juiste maat geven, staan in De prudente tandarts veel minder centraal. De kardinale deugden nemen als ‘beste’ samenvatting van alle andere deugden ook de deugden compassie, scherpzinnigheid, betrouwbaarheid en integriteit in zich op. Betrouwbaarheid en integriteit worden bijvoorbeeld door rechtvaardigheid samengevat. Andersom nemen echter de vier deugden die in De prudente tandarts centraal staan, veel minder goed de vier kardinale deugden in zich op. Aandacht voor moed en ‘passies de juiste maat geven’, is bijvoorbeeld niet direct te ontdekken in compassie, scherpzinnigheid, betrouwbaarheid en integriteit.

Het boek van Josef Pieper, Über die Tugenden. Klugheit, Gerechtigkeit, Tapferkeit, Maβ, waarin in de noten van dit hoofdstuk wordt verwezen, is ook uitgegeven onder de titel Das Viergespann.

Idem, p. 21 en 156.

Idem, p. 22.

Idem, p. 157.

Idem, p. 132–136.

P. Ricoeur (2000). Fallible Man. New York: Fordham University Press, 2000, p. 111. Zie voor de drie verlangens van de mens (een verlangen naar bezit, macht en naar waardering): J. Dupont (2010). Identiteit is kwaliteit. Budel: Uitgeverij Damon, p. 36–139.

Dat moet je dan bovendien ook nog zelf willen. Uiteindelijk beslist de eigen wil of je bijvoorbeeld een patiënt al dan niet met irritatie blijft behandelen. Alleen waar een wil is, is een weg uit de passie/irritatie. Paul van Tongeren vat een advies van Descartes over hoe we ons tot onze passies kunnen verhouden, als volgt samen: ‘Passies zijn waarnemingen en gevoelens die in ons worden veroorzaakt, zonder dat we daar zelf meester over zijn. Twee dingen kunnen we wel. Ten eerste kunnen we het oordeel dat in een passie schuilt zo correct mogelijk maken. En ten tweede kunnen we zorgen dat we ons niet laten meeslepen door passies die niet waar zijn, of althans in zoverre ze niet waar zijn. (…) Wanneer ik de oordelen in mijn passies heb gecontroleerd komt de cruciale stap. Het enige dat ik namelijk zeker wel in mijn macht heb, is mijn wil waarmee ik besluit iets wel of niet na te streven. De kern van de deugd ligt volgens Descartes hier: in de vastbeslotenheid om niets anders na te streven dan wat werkelijk nastrevenswaardig is en daadwerkelijk in mijn macht ligt.’Immanuel Kant benadrukt de rol van onze wil nog sterker, zo stelt Van Tongeren. De beroemde uitspraak van Kant over de wil is: ‘Het is geheel onmogelijk om in de wereld en zelfs ook daarbuiten iets te bedenken dat zonder restrictie voor goed gehouden kan worden, behalve dan een goede wil.’ (P. van Tongeren, 2003, Deugdelijk leven, p. 82–83). De vraag die daarmee opkomt, ‘hebben we eigenlijk wel een vrije wil?’, is volgens sommige filosofen onbeantwoordbaar en is, als dat klopt, ‘irrelevant’ te noemen. Kant zegt: ‘Vrijheid is louter een idee; de objectieve realiteit ervan kan op geen enkele manier op grond van natuurwetten, dus ook niet door een of andere ervaring, aangetoond worden’ (Kant, 1978, Grondslagen van de ethiek. Amsterdam: Boom, p. 136). En de filosoof Paul Ricoeur stelt: ‘Ik kan mijn vrijheid niet zien. Ik zou zelfs niet kunnen bewijzen dat ik vrij ben. Ik kan me slecht affirmeren en verstaan als vrij’ (P. Ricoeur, 1995, Het probleem van de grondslagen van de moraal. Kampen: Kok Agora, p. 26.).

Aristoteles zegt over het aanleren van eigenschappen (deugden): ‘Wat we namelijk moeten leren doen, leren we al doende: mensen worden bijvoorbeeld bouwer door te bouwen en citerspeler door citer te spelen. Zo worden we ook rechtvaardig door rechtvaardige handelingen te verrichten, en gematigd door gematigde handelingen te verrichten, en moedig door moedige handelingen te verrichten’, (Aristoteles: Ethica Nicomachea. Amsterdam: Kalias 1997, p.104–105 (1103a). Zie ook: T. van Aquino: De virtutibus in communi, artikel 9. In: R. te Velde (1995). De deugden van de mens. Baarn: Ambo, p. 51–53.