Basisboek operatieve zorg en technieken

In dit inleidende hoofdstuk maak je kennis met een paar historische achtergronden van onze moderne geneeskunde. Veel termen en procedures die we gebruiken vinden hun oorsprong in het verleden. Van trepanatie tot steensnedeligging, het is allemaal een keer bedacht en uitgeprobeerd in de geschiedenis van de mens die zich bezighoudt met het bestrijden van ziekten of het bevorderen van gezondheid.

In het eerste hoofdstuk beschreven we een paar fragmenten uit de geschiedenis van de geneeskunde. Van hieruit is het niet moeilijk om een bruggetje te slaan naar de medische terminologie, die haar oorsprong vindt in het Latijn en het Oudgrieks.

Na een blik in het verleden en een eerste kennismaking met de klassieke talen, wordt het tijd om de blik op het ‘hier en nu’ te richten. De hedendaagse operatiekamer is een hightech werkomgeving die aan een groot aantal strikte eisen moet voldoen. Stel je eens voor dat je een kamer moet inrichten waarin minimaal zes mensen rondlopen en waarin alle natuurlijke barrières van het menselijk lichaam worden doorbroken. Organen en weefsels die normaal gesproken een heel mensenleven lang onaangeraakt blijven, worden plotseling blootgesteld aan licht, lucht, gehandschoende handen en medische instrumenten. We hebben het hier over een ruimte waarin de operateur goed zicht moet hebben op de diepste lagen van de operatiewond en gebruikmaakt van kostbare medische apparatuur. In deze ruimte moet de anesthesioloog de vitale functies van de operatiepatiënt nauwlettend kunnen volgen. Het bouwen en inrichten van het operatiekamercomplex is een van de grootste kostenposten in het bouwbudget voor ziekenhuizen. In de komende paragrafen wordt elke voorziening afzonderlijk beschreven.

Hygieia, beschermvrouwe van de reinheid, haar naam is in dit boek al eens eerder gevallen, zou aan onze werkplek een dagtaak hebben. Operatieafdelingen vormen in haar ogen een waar slagveld als het gaat om het behouden, laat staan het bevorderen van de hygiëne. De operatiekamer is bij uitstek de plek waar twee tegenstrijdige uitersten samenkomen. Bloed (al dan niet besmet) en andere ziektekiemdragende lichaamssappen bedreigen de strenge eisen die worden gesteld aan schoon werken en steriliteit. Om aan deze eisen te kunnen voldoen moet je een nieuw bewustzijn ontwikkelen, een nieuwe manier van kijken, denken en handelen aanleren. Sta eens stil bij de schade die je kunt aanrichten als er fouten in de hygiëne worden gemaakt. Operatieassistenten en anesthesiemedewerkers kunnen we beschouwen als de schildwachten van de hygiëne, die als doel hebben zichzelf, collega’s en niet in de laatste plaats de patiënt te beschermen. In dat opzicht nemen we hier op aarde de rol van Hygieia over.

De wetenschap dat ‘schoon’ werken de minste complicaties oplevert, is nog niet zo oud. Het artsen- en chirurgijnsgilde had tot de tijd van Antoni van Leeuwenhoek nog nauwelijks besef van de wereld van de micro-organismen. Relaties tussen het medisch ingrijpen met vuil instrumentarium en de daaropvolgende crisis bij de patiënt werden nog niet gelegd. De doodsoorzaak werd simpelweg afgedaan als: ‘Gods wil’, of gezocht in de ziekte die aan de behandeling was voorafgegaan en niet in de ‘nieuwe’ ziekte die erop volgde.

Gravures uit de zestiende eeuw waarop we de chirurgijn in actie zien, tonen chaotische toestanden. Patiënten, familieleden, assistenten en behandelaars lopen kriskras door elkaar. Kinderen en huisdieren scharrelen door het tafereeltje om de beeltenis extra op te vrolijken. Opvallend is de houding van de operatiepatiënten: zij worden zittend geopereerd. De boeren en burgers zitten op een kruk, de buitenlui op een stoel. Gewillig houden ze de scheerkom onder de kin bij een dikke bobbel op de wang (abces of ontstoken kies?) of het been recht vooruit, klaar om geamputeerd te worden. De rieten mand is onder handbereik.

Nog maar zo’n honderdvijftig jaar geleden opereerde de dokter in zijn zondagse pak, zonder haarbedekking, mondmasker of handschoenen. Het ‘gummi’schort dat hij droeg was niet zozeer bedoeld ten bate van de patiënt maar eerder om zijn stropdas niet te bevuilen. Pas in de tweede helft van de negentiende eeuw gingen de chirurgen ‘schoon’ opereren, nadat dokter Semmelweis ontdekt had dat hij kraamvrouwensterfte kon terugdringen door, tussen de obducties en het werk op de kraamafdeling, de handen te wassen. De introductie van zijn simpele hygiënevoorschriften ging echter niet zonder slag of stoot. Veel collega’s versleten hem voor gek, maar Semmelweis bleef in zijn kliniek zijn artsen aansporen om de handen te reinigen. Het sterftecijfer daalde met sprongen. De relatie tussen onhygiënisch werken en infecties werd hiermee aangetoond en het aantal antiseptische maatregelen ten aanzien van de kraamzorg begon langzaam maar zeker ook terrein te winnen op de operatieafdelingen.

Bij het openslaan van een catalogus van een grote instrumentenfabrikant word je overstelpt met een enorme variëteit van medisch instrumentarium. We kunnen een keuze maken uit honderden klemmen, pincetten, scharen en wondhaken (sommige slechts met minimale verschillen).

De Babyloniërs maakten ongeveer 3000 jaar geleden al gebruik van holle buisjes gemaakt van bot of metaal, om bij steenlijders met ‘watersnood’ tijdelijk de blaas te legen. In de eeuwen die erop volgden waren blaaskatheters (want daar hebben we het hier over) voornamelijk van metaal, totdat in de negentiende eeuw de import en verwerking van natuurrubber opkwam.

Hechtmaterialen zijn – bijna – net zo oud als de mensheid. De geschiedenis van de geneeskunde en die van het verlenen van eerste hulp na verwondingen gaan gelijk op. De oudste bekende hechtmethode is het doorsteken van beide wondranden om zo de randen te fixeren. In het stenen tijdperk gebruikte de medicijnman hiervoor scherpe doornen, bijvoorbeeld van de agavestruik; deze houterige vezels hebben de bijzondere eigenschap goed door het lichaam verdragen te worden. Vele eeuwen later kwamen de Romeinen terug op de doornentechniek met de toepassing van een soort zilveren veiligheidsspeld die ‘fibula’ werd genoemd. Deze naam gebruiken we nu nog voor ons kuitbeen, dat samen met het scheenbeen (tibia) sterk aan de dubbele speld doet denken. In de middeleeuwen bedachten de heelmeesters een slimme variant op de fibulatechniek. De chirurgijn doorstak de wondranden met enkelvoudige spelden, waarna hij – vergelijkbaar met het dichtsnoeren van een bergschoen – een draad tussen de spelden over en weer liet gaan. Door de draad strak aan te trekken kwamen de wondranden dichter bij elkaar.

Het onderzoeken van patiëntenmateriaal als diagnostisch hulpmiddel is al eeuwenlang in gebruik. In de zeventiende eeuw sprak het publiek soms van ‘piskijkers’. Hiermee werd aangeduid dat de arts met glazen bokalen vol urine in de weer was om met behulp van eenvoudige proefjes allerlei ziekten aan te tonen. Dit ging wel eens te ver. Als de piskijker zich eigenlijk geen raad wist met zijn diagnose, meende hij zelfs psychotische wanen en andere psychiatrische stoornissen in de urine waar te nemen. De ronde bokaal met urine kreeg een soort ‘kristallen-bol-van-de-waarzegster-functie’.

Terwijl de omloop de preparaten verwerkt en de OK opruimt, is het anesthesieteam bezig met de uitleiding. De anesthesioloog dient zo nodig antagonisten toe om de werking van de opiaten en/of spierverslappende medicamenten op te heffen en hij laat de patiënt terugkeren naar een spontane ademhaling. Als de endotracheale tube is verwijderd en de patiënt aanspreekbaar is, helpt het gehele team met overtillen van de patiënt naar de trolley of het meegekomen eigen bed. De anesthesiemedewerker controleert of alle papieren meegaan en assisteert bij de overplaatsing naar de uitslaapkamer.