Top

2015 | hbo | Boek

hoofdstuk lezen eerste hoofdstuk lezen

Anders kijken

Theorie en praktijk van de systeembenadering

Auteur: Joop Willemse

Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum

Over dit boek

De systeembenadering is een bepaalde manier van kijken naar sociale eenheden als gezinnen, leefgroepen, vriendengroepen, organisaties en andere groeperingen. Hoewel zulke sociale systemen verschillend van karakter zijn, hebben ze gemeenschappelijke kenmerken en wetmatigheden. Om die gemeenschappelijke kenmerken en wetmatigheden gaat het.

Dit boek legt verbindingen tussen de theorie en de praktijk van de systeembenadering. In het theoretische deel wordt de lezer geïnformeerd over het begrip systeem, over de kenmerken van systemen en over de communicatie binnen systemen. Het praktijkdeel is gewijd aan de verschillende terreinen, waarbinnen de theorie wordt toegepast: gezinnen, leefgroepen, organisaties en wijken. Hier staat het praktisch handelen, de methodiek, centraal.

Waar de toepassing van de systeembenadering doorgaans beperkt blijft tot gezinnen, is de auteur erin geslaagd de toepassing tot andere terreinen te verbreden. Dat ook het systeemtheoretisch kijken naar organisaties is meegenomen, is een belangrijk winstpunt.

Op de bijbehorende website is aanvullend materiaal beschikbaar in de vorm van videofragmenten en toetsvragen. Daarnaast is de integrale inhoud van Anders kijken online beschikbaar.

Anders kijken is bedoeld voor opleidingen voor maatschappelijk werkers, sociaalpedagogisch hulpverleners, sociaaljuridisch dienstverleners, pedagogen, psychologen, leraren, artsen, wijkverpleegkundigen, psychiatrisch verpleegkundigen en andere werkers in de gezondheidszorg.

Joop Willemse is socioloog en sociaalpsycholoog en was als docent verbonden aan de opleidingen Maatschappelijk Werk en Dienstverlening, Sociaalpedagogische Hulpverlening, Sociaaljuridische Dienstverlening en Creatieve Therapie van de Hogeschool Utrecht. Hij doceerde sociologie, systeemtheorie en andere sociaalwetenschappelijke vakken.

Inhoudsopgave

Voorwerk

Een beknopte inleiding tot de systeemtheorie

Voorwerk

1. Het karakter en de plaats van de systeemtheorie

Samenvatting

In dit eerste hoofdstuk wordt de systeemtheorie vergeleken met een aantal theorieën uit de psychologie, die als stromingen binnen deze wetenschap aan de systeemtheoretische benadering zijn voorafgegaan. Er wordt uiteengezet hoe de systeemtheorie zich tot deze andere theorieën verhoudt en wat haar belangrijkste kenmerken zijn. Hierbij komen de geschiedenis van de systeemtheorie en haar intrede binnen de psychologie en de sociale wetenschappen aan de orde. Verder zal worden stilgestaan bij de manier waarop de systeemtheorie het menselijk gedrag beschouwt en bij de verschillen tussen de benaderingswijze van de systeemtheorie en die van eerdere psychologische theorieën.

Joop Willemse

2. Het systeembegrip en de belangrijkste kenmerken van open systemen

Samenvatting

Terwijl hoofdstuk 1 het karakter had van een situering, plaatsbepaling en eerste verkenning van de systeemtheorie, vormt dit hoofdstuk een inleiding in de systeemtheorie. Het systeembegrip en enkele kernbegrippen uit de systeemtheorie worden gedefinieerd en toegelicht.

Naast de sociale wetenschappen zijn er veel andere wetenschappen die van de systeembenadering gebruikmaken. Verschillende wetenschappen waarbinnen het ‘kijken vanuit het geheel naar de delen’ belangrijk wordt geacht, hanteren de systeembenadering op hun eigen wijze. Omdat de termen en begrippen afkomstig zijn uit de algemene systeemtheorie (AST), zijn ze vaak zeer algemeen en abstract geformuleerd, onafhankelijk van de wetenschap waarin ze worden toegepast.

Joop Willemse

Zeven uitgangspunten met betrekking tot de interactie binnen systemen

Voorwerk

3. Over de onmogelijkheid om niet te communiceren

Samenvatting

In dit hoofdstuk wordt duidelijk gemaakt dat we ook communiceren als we dat niet verbaal doen. Non-verbale communicatie is van groot belang en heeft een enorme impact. Zwijgen is vaak veelzeggend en veelbetekenend en vraagt om interpretatie.

Joop Willemse

4. De twee aspecten van de communicatie: het inhouds- en het betrekkingsaspect

Samenvatting

Het onderscheid tussen het inhouds- en het betrekkingsaspect is geen willekeurig academisch onderscheid, maar verschaft ons een belangrijk inzicht in het wezen van communicatie. Dit uitgangspunt vormt de kern van de theorie met betrekking tot de interactie binnen systemen.

Joop Willemse

5. De verwarringen tussen het inhouds- en het betrekkingsaspect

Samenvatting

Een goed begrip van de leerstof in dit hoofdstuk kan een leerervaring met zich meebrengen die ver boven het kader van een bepaalde beroepsopleiding heen reikt en een leermoment ‘voor het leven zelf’ vormt. Het onderscheid dat er binnen de systeemtheorie wordt gemaakt tussen het inhouds- en het betrekkingsaspect blijkt steeds weer uiterst relevant te zijn. Uitgangspunt 2, dat hierop betrekking heeft, is in par. 4.1 aan de orde geweest. In dit hoofdstuk gaat de aandacht uit naar de manieren waarop er verschillende verwarringen tussen deze twee niveaus kunnen optreden.

Joop Willemse

6. De interpunctie van de interactie

Samenvatting

Het begrip interpunctie is een van de belangrijkste begrippen uit de systeemtheorie. Mensen hebben behoefte aan interpunctie omdat het hun houvast biedt en structuur geeft aan hun bestaan. Mensen interpreteren de werkelijkheid verschillend omdat ze op verschillende wijzen de begrippen oorzaak en gevolg toepassen in een reeks van gebeurtenissen. Dit ligt ten grondslag aan veel verschillen van inzicht en conflicten. Veel onenigheden komen voort uit de omstandigheid dat we nog niet of nauwelijks hebben leren denken in termen van circulaire causaliteit en de lineair-causale manier van denken in het Westen de heersende denkwijze is. De termen circulaire en lineaire causaliteit worden in dit hoofdstuk gedefinieerd en toegelicht. Het begrip interpunctie is een onderdeel van het begrip lineaire causaliteit.

Joop Willemse

7. Analoge en digitale communicatie

Samenvatting

In dit hoofdstuk gaat het over digitale en analoge communicatie, de systeemtheoretische synoniemen voor verbale en non-verbale communicatie. Er is veel over verbale en non-verbale communicatie geschreven, maar veel van die literatuur verschaft nauwelijks nieuwe inzichten.

De leerstof over digitale en analoge communicatie zoals die binnen de systeemtheorie is geformuleerd, vormt daarmee een aangenaam contrast en geldt als een interessante bijdrage aan het onderscheid tussen verbale en non-verbale communicatie.

We kennen de termen analoog en digitaal vooral uit de wereld van de techniek en van de micro-elektronica. Vooraf dient duidelijk gesteld te worden dat bij de bestudering van dit hoofdstuk niet gedacht moet worden aan recente technische verworvenheden op het gebied van communicatieapparatuur en telefonie zoals sms’en, facebook, twitteren, apps en andere communicatietechnieken, die de laatste jaren binnen het bereik van velen gekomen zijn. Over deze zaken gaat dit hoofdstuk niet.

Joop Willemse

8. Complementaire en symmetrische interactie

Samenvatting

De begrippen complementaire en symmetrische interactie stellen ons in staat een nadere differentiatie aan te brengen binnen de werkelijkheid van het betrekkingsniveau. De systeemtheorie gaat ervan uit dat elke interactie, elke interactiereeks en sommige relatiepatronen zich laten karakteriseren als complementair of symmetrisch. Hierbij staat de vraag centraal wie in een gegeven interactie de leiding heeft, het initiatief neemt en daarmee de aard van de interactie bepaalt of wie in de gegeven situatie de ander de baas is. In dit kader komen ook de begrippen macht en machtsstrijd aan de orde.

Joop Willemse

9. Paradoxale communicatie

Samenvatting

In de vorige hoofdstukken zijn de patronen verkend volgens welke de communicatie tussen mensen pleegt te verlopen. De begrippen inhoud en betrekking, interpunctie, analoge en digitale communicatie en het onderscheid tussen complementaire en symmetrische interacties doen zich in alle communicatiesituaties voor en zijn dus altijd relevant.

Dit hoofdstuk gaat over een verschijnsel dat zich slechts in bepaalde situaties voordoet. Het gaat om een gedragsvorm die meestal als problematisch en complicerend ervaren wordt. Het is van belang om van dit verschijnsel kennis te nemen om het vervolgens te kunnen herkennen.

Joop Willemse

De systeemtheorie in de praktijk

Voorwerk

10. Gezinssystemen

Samenvatting

Systeemgerichte gezinstheorie en op de systeembenadering gebaseerde gezinshulpverlening zijn vrijwel tegelijk met de systeemtheorie tot ontwikkeling gekomen en dateren van de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. Er is op dit gebied inmiddels heel veel theorie en methodiek ontwikkeld.

Joop Willemse

11. Leefgroepen; het werkterrein van groepsleiders en sociaalpedagogisch hulpverleners

Samenvatting

Dit hoofdstuk gaat over leefgroepen. Dat is het werkterrein van sociaalpedagogische hulpverleners of groepsleiders. Vroeger werd dit werkterrein aangeduid als ‘inrichtingswerk’. Sinds de grote instellingen verlaten zijn en de betreffende cliënten in kleinschaliger behuizingen zijn ondergebracht, is deze term in onbruik geraakt.

Na een algemene inleiding over het verschijnsel leefgroep wordt het systeemkarakter van leefgroepen benadrukt. Dit systeemkarakter wordt geïllustreerd aan de hand van de beschrijving van een aantal in leefgroepen voorkomende groepsrollen en een verkenning van een aantal karakteristieke groepstypen die bij leefgroepen worden aangetroffen. Daarna worden – om het systeemkarakter van deze leefvorm te onderstrepen – enkele voorbeelden van systeemdynamiek gepresenteerd, zoals die in leefgroepen kan worden aangetroffen.

Joop Willemse

12. De organisatie als systeem

Samenvatting

Hoewel de theoretische basis voor de systeemtheoretische benadering van organisaties in dezelfde tijd gelegd is als voor de gezinsbehandeling, namelijk in de jaren zestig van de vorige eeuw, moeten we vaststellen dat de systeemtheoretische benadering van gezinnen sindsdien een hoge vlucht genomen heeft, terwijl de systeemtheoretische ontwikkeling van de organisatietheorie daarbij relatief achtergebleven is.

In de eerste paragraaf van dit hoofdstuk staan we stil bij de verandering die organisaties doormaken bij sterke groei, waarbij de relatie tussen het geheel en de delen van de organisatie ingrijpend verandert. Deze uiteenzetting heeft tot doel om te laten zien hoezeer organisatiesystemen kunnen veranderen. Daarna wordt in een volgende paragraaf aandacht besteed aan de verschillen tussen systemische en niet-systemische benaderingen van organisaties. Deze twee denkwijzen worden met elkaar vergeleken.

Joop Willemse

13. De systeembenadering en het werken in de wijk

Samenvatting

Dit hoofdstuk gaat over wijken. Bij macrosystemen wordt meestal gedacht aan landelijke organisaties of instellingen. Wijken kunnen worden aangeduid als grote mesosytemen, als sociale eenheden tussen meso- en macrosystemen in.

We nemen aan dat naarmate systemen groter zijn hun kenmerken zwakker worden en ze minder vatbaar voor sturing en interventies zijn. De communicatielijnen bij interventies ten aanzien van grotere systemen zijn langer en dunner dan bij systemen op het micro- en het mesoniveau zoals gezinnen en leefgroepen. Dit betekent dat het niet zo eenvoudig is om op wijken en buurten eenduidig en rechtstreeks invloed uit te oefenen.

In dit hoofdstuk wordt ervan uitgegaan dat de systeembenadering in principe kan worden toegepast op het werken in wijken en buurten en worden de interventiemogelijkheden nader verkend.

Joop Willemse

Nawerk

Titel: Anders kijken
Auteur: Joop Willemse
Uitgeverij: Bohn Stafleu van Loghum
Elektronisch ISBN: 978-90-368-0844-6
Print ISBN: 978-90-368-0843-9
DOI: https://doi.org/10.1007/978-90-368-0844-6