Skip to main content
Top
Gepubliceerd in: TSG - Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen 2/2022

Open Access 01-05-2022 | Forum artikel

Alcoholgebruik en zwangerschap: prevalentie, risico’s en beweegredenen

Auteurs: Daan Sartorius, Koen Smit, Carmen Voogt

Gepubliceerd in: TSG - Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen | bijlage 2/2022

share
DELEN

Deel dit onderdeel of sectie (kopieer de link)

  • Optie A:
    Klik op de rechtermuisknop op de link en selecteer de optie “linkadres kopiëren”
  • Optie B:
    Deel de link per e-mail
insite
ZOEKEN

Samenvatting

Alcoholgebruik rond de zwangerschap kan negatieve consequenties hebben voor het (on)geboren kind. Voor vrouwen die zwanger willen worden, zwanger zijn of borstvoeding geven luidt het advies dan ook om geen alcohol te drinken – de nulnorm. Dit artikel gaat in op hoe vaak alcoholgebruik rond de zwangerschap voorkomt, risico’s van alcoholgebruik vóór, tijdens en na de zwangerschap, en factoren die samenhangen met alcoholgebruik rond de zwangerschap. Ten slotte wordt besproken hoe (geboortezorg)professionals deze kennis het beste kunnen toepassen en welke (beleids)maatregelen ingezet kunnen worden.

Inleiding

Onderzoek laat zien dat alcoholgebruik rond de zwangerschap samenhangt met onder andere vroeggeboorte, een laag geboortegewicht en het foetale-alcoholsyndroom (FAS) [1]. Van geen enkele hoeveelheid alcohol kan met zekerheid gesteld worden dat deze ongevaarlijk is voor het (on)geboren kind [1]. Daarom adviseert de Gezondheidsraad vrouwen sinds 2005 om geen alcohol te drinken als ze zwanger willen worden, zwanger zijn of wanneer ze borstvoeding geven [1]. In dit artikel geven we een overzicht van de wetenschappelijke kennis over alcoholgebruik rond de zwangerschap. Hoeveel drinken vrouwen in Nederland vlak vóór, tijdens en na de zwangerschap? Welke risico’s heeft het drinken van alcohol in de verschillende fasen: vóór de conceptie, tijdens de zwangerschap en tijdens het geven van borstvoeding? Wat weten we over zwangere vrouwen en alcoholgebruik in Nederland, en welke factoren en overwegingen spelen mee? Ten slotte bespreken we hoe (geboortezorg)professionals deze kennis het best in de praktijk kunnen toepassen.

Hoe vaak komt het voor?

Bij alcoholgebruik rond de zwangerschap kan onderscheid worden gemaakt tussen alcoholgebruik vóór, tijdens en na de zwangerschap. Uit de cijfers van de Monitor Middelengebruik en Zwangerschap (2018) blijkt dat 44% van de vrouwen alcohol dronk in de vier weken vóór de zwangerschap (rond de conceptie) en in de eerste weken dat ze nog niet weten dat ze zwanger zijn [2]. Als ze in de vier weken vóór de zwangerschap dronken, dronken de vrouwen gemiddeld minder dan twee glazen per keer [2]. Alcoholgebruik in de vier weken vóór de zwangerschap kwam vaker voor bij 30- tot 34-jarigen dan in andere leeftijdsgroepen. Veel vrouwen minderen of stoppen vóór de zwangerschap met het drinken van alcohol. Van de zwangere vrouwen gaf 88% aan dat de zwangerschap een bewuste keuze was. Ruim een kwart van deze groep (28%) is vóór de zwangerschap gestopt vanwege de zwangerschapswens en 22% is minder gaan drinken [2].
Wanneer de zwangerschap bekend is (gemiddeld vier tot zes weken na de conceptie), daalt het deel van de vrouwen dat aangeeft gedronken te hebben tot ongeveer 5%. De minderheid van de vrouwen geeft aan tijdens de zwangerschap alcohol te hebben gedronken (4,2%) nadat zij zich bewust waren van de zwangerschap [2]. In de meeste gevallen ging dit niet om één glas of meer, maar om een paar slokjes (82%).
Er is weinig bekend over het alcoholgebruik van Nederlandse vrouwen na de zwangerschap. De meerderheid van de Nederlandse kinderen krijgt na de geboorte borstvoeding. Het is niet bekend hoeveel vrouwen die borstvoeding geven alcohol drinken. Dit betreft vermoedelijk ongeveer een kwart van de vrouwen. Het is ook onbekend in hoeverre dit alcoholgebruik tot mogelijke risico’s voor de baby leidt. Dit hangt mede af van de vraag of vrouwen alcohol drinken binnen de 3 uur voor het voeden of kolven en het dus mogelijk de baby bereikt.

Wat zijn de risico’s?

Alcoholgebruik vóór de zwangerschap kan schadelijk zijn voor de vruchtbaarheid van zowel vrouwen als mannen. Bij vrouwen gaat het om een lineair verband, waarbij meer alcoholblootstelling leidt tot een sterkere afname in vruchtbaarheid [3]. Bij mannen kan dagelijks alcoholgebruik vóór de zwangerschap leiden tot een verminderde kwaliteit van het sperma en dus een verlaagde vruchtbaarheid [4]. Er zijn ook aanwijzingen dat alcoholgebruik door de vrouw vóór de zwangerschap het risico vergroot op problemen na de conceptie, zoals miskramen, vroeggeboorte of een laag geboortegewicht [5].
Alcoholgebruik tijdens de zwangerschap kan de ontwikkeling van de foetus (negatief) beïnvloeden. Enerzijds zijn er de complicaties voor de zwangerschap zelf. Zo kan alcohol tijdens de zwangerschap het risico op een miskraam, vroeggeboorte en laag geboortegewicht verhogen [6]. Anderzijds bestaat er een risico op complicaties in de ontwikkeling van het (on)geboren kind. Alcohol is in staat om in het ontwikkelende brein celdood te veroorzaken of cellen te manipuleren en de celfunctie te veranderen [7]. Ook kan alcoholgebruik schade toebrengen aan het centrale zenuwstelsel, het hart- en vaatstelsel, en kan het stofwisselingsproblemen teweegbrengen. Fetal alcohol spectrum disorder (FASD) is de verzamelterm voor verschillende afwijkingen en complicaties die kinderen tijdens de zwangerschap als gevolg van alcoholgebruik kunnen krijgen. Volgens schattingen worden er wereldwijd per 1.000 geboorten 7,7 kinderen met FASD geboren [8]. In Europa is dit bijna drie keer zoveel (19,8 per 1.000 geboorten). Hieronder vallen verschillende soorten groeiproblemen, gezichtsafwijkingen, neurologische afwijkingen en gedragsproblemen. Wanneer op al deze terreinen afwijkingen bestaan, spreken we van een volledige diagnose van het FAS, de ergste vorm van FASD [9].

Wanneer is er sprake van een verhoogd risico?

In de periode vóór, tijdens en na de zwangerschap kan alcoholgebruik dus de risico’s vergroten op verschillende mentale en fysieke complicaties bij het (on)geboren kind. Hoewel er aanwijzingen zijn dat het hierbij om een dosis-responseffect gaat, wat inhoudt dat meer alcoholgebruik leidt tot grotere risico’s, is dit niet met zekerheid te zeggen [5, 10]. Uit verschillende systematische reviews en meta-analyses komt naar voren dat een laag alcoholgebruik (minder dan één drankje per week) geen sterk verband heeft met de schadelijke effecten. Het blijft echter zo dat kleine hoeveelheden alcohol tijdens de zwangerschap subtiele, moeilijk te detecteren effecten kunnen hebben op de ontwikkeling van de foetus [7], in alle stadia van de zwangerschap.
Daarnaast is het mogelijk dat individuele factoren, zoals genetica, invloed hebben op de mogelijke schadelijkheid van alcohol op de foetus. Door dit soort factoren kunnen hoeveelheden alcohol die bij de ene vrouw waarschijnlijk niet voor schade zorgen, bij een andere vrouw wel negatieve effecten hebben [7]. We kunnen dus niet spreken van een algemene veilige hoeveelheid alcohol die kan worden genuttigd vóór, tijdens en na de zwangerschap [6]. Daarom adviseert de Nederlandse Gezondheidsraad om bij een zwangerschapswens, tijdens de zwangerschap of na de zwangerschap tijdens het geven van borstvoeding helemaal geen alcohol te drinken, de zogenaamde nulnorm [1].

Waarom drinken vrouwen rond de zwangerschap?

Voor preventie van alcoholgebruik vóór, tijdens en na de zwangerschap is het belangrijk om meer inzicht te krijgen in de doelgroep en hun beweegredenen om alcohol te gebruiken. Daarom is het goed om stil te staan bij factoren die het alcoholgebruik van vrouwen met een kinderwens (vóór), zwangere vrouwen (tijdens) en vrouwen die borstvoeding geven (na).

Kenmerken van vrouwen die vóór en tijdens de zwangerschap drinken

De Monitor Middelengebruik en Zwangerschap (2018) geeft inzicht in kenmerken die samenhangen met alcoholgebruik van vrouwen in Nederland in de vier weken vóór en tijdens de zwangerschap [2]. De cijfers uit deze monitor laten zien dat leeftijd, opleidingsniveau, etniciteit en leefstijl belangrijke voorspellers zijn van alcoholgebruik bij vrouwen vóór en tijdens de zwangerschap [3]. Vrouwen uit hogere leeftijdsgroepen geven vaker aan alcohol te hebben gedronken in de vier weken vóór de zwangerschap dan vrouwen uit lagere leeftijdsgroepen. De jongste groep vrouwen (16- tot 29-jarigen) gaf het minst vaak aan te drinken, de middelste groep vrouwen (30- tot 34-jarigen) dronk het vaakst. Het alcoholgebruik in de vier weken vóór de zwangerschap verschilt ook per opleidingsniveau. Ruim de helft van de hoogopgeleiden heeft alcohol gedronken in de vier weken vóór de zwangerschap (55%). Dit is hoger dan bij laagopgeleiden (22%) en de middelbaar opgeleiden (36%). Ook etniciteit hangt samen met het alcoholgebruik vóór de zwangerschap. Westerse vrouwen hebben vaker alcohol gedronken in de vier weken vóór de zwangerschap (51%), dan niet-westerse vrouwen (18%). Deze cijfers komen overeen met het algemene beeld in Nederland dat hoger opgeleide en westerse vrouwen vaker alcohol gebruiken dan eerder genoemde groepen vrouwen.
Wat betreft alcoholgebruik tijdens de zwangerschap geeft het onderzoek van Panteia (2017) enkele inzichten in de samenhang tussen gezondheid, leefstijl en het alcoholgebruik tijdens de zwangerschap bij Nederlandse vrouwen [11]. Het blijkt dat vrouwen die roken of hebben gerookt vaker alcohol drinken tijdens de zwangerschap (17%) dan vrouwen die nooit hebben gerookt (7%). Daarnaast lijkt eerder alcoholgebruik samen te hangen met alcoholgebruik tijdens de zwangerschap: vrouwen die vóór de zwangerschap wekelijks alcohol dronken, drinken vier keer zo vaak ook tijdens de zwangerschap in vergelijking met vrouwen die vóór de zwangerschap niet wekelijks dronken [11]. Hoe frequenter vrouwen vóór de zwangerschap alcohol gebruiken, des te groter de kans lijkt dat ze tijdens de zwangerschap ook drinken. Ten slotte blijken vrouwen die tijdens de zwangerschap geen foliumzuur hebben gebruikt en/of niet aangegeven hebben dat nog te gaan doen, tijdens de zwangerschap drie keer zo vaak alcohol te gebruiken als vrouwen die wel foliumzuur hebben gebruikt. Overgewicht blijkt geen voorspeller te zijn voor alcoholgebruik tijdens de zwangerschap [11].
Over het algemeen zijn Nederlandse vrouwen goed op de hoogte van het feit dat alcoholgebruik tijdens de zwangerschap schadelijke effecten kan hebben en dat een vrouw beter helemaal geen alcohol kan drinken. Er is echter een groep vrouwen (15–25%) die zelf aangeeft niet over voldoende kennis te beschikken over de schadelijke gevolgen van alcohol tijdens de zwangerschap [10].

Beweegredenen om alcohol te drinken vóór en tijdens de zwangerschap

Er is weinig bekend over de vraag waarom vrouwen ervoor kiezen om alcohol te drinken tijdens de zwangerschap [10]. In de klinische praktijk wordt vaak gesproken over de motivatie van zwangere vrouwen om wel of geen alcohol te drinken. ‘Motivatie’ is in deze context echter niet de juiste term, omdat de uiteindelijke beslissing om alcohol te drinken door meer factoren wordt beïnvloed dan alleen de persoonlijke motivatie van het individu.
Nederlands onderzoek geeft enig inzicht in beweegredenen van Nederlandse vrouwen om wel of niet te drinken vóór of tijdens de zwangerschap [11]. De meeste vrouwen die in de aanloop naar de zwangerschap hadden gedronken, hadden hier niet bewust over nagedacht en hadden zich niet specifiek voorgenomen om in deze periode geen alcohol te drinken [11]. De belangrijkste reden die werd gegeven, was dat ze niet konden weten wanneer ze zwanger zouden zijn, bijvoorbeeld omdat ze al langer probeerden om zwanger te worden. Van de vrouwen die tijdens de zwangerschap hadden gedronken, had iets meer dan de helft zich vóór de zwangerschap voorgenomen om dit niet te doen.
Een veelgenoemde reden om tijdens de zwangerschap alcohol te drinken is dat de vrouwen vermoeden dat ‘een paar slokjes niet uitmaken’. De opvatting dat kleine hoeveelheden alcohol niet schadelijk zijn, leeft bij bijna een kwart van de respondenten [11].
Andere redenen waarom vrouwen toch alcohol zijn gaan drinken waren bijvoorbeeld dat ze niet wilden laten blijken dat ze zwanger waren of zelf nog niet wisten dat zij in verwachting waren [11].
Ook de sociale omgeving van de zwangere vrouw kan een – positieve of negatieve – rol spelen. De steun die vrouwen ervaren om geen alcohol te drinken, lijkt een aanzienlijk effect te hebben op de keuze om tijdens de zwangerschap wel of niet te drinken. Van de vrouwen die weinig tot geen steun van de omgeving hebben ervaren, geeft bijna 44% aan tijdens de zwangerschap te hebben gedronken. Van de vrouwen die wel steun hebben ervaren om geen alcohol te drinken, dronk slechts 7%. De meeste vrouwen voelen zich tijdens de zwangerschap gesteund om geen alcohol te drinken (80,4%).

Wat is de rol van (geboortezorg)professionals?

De (geboortezorg)professional – bijvoorbeeld de verloskundige, gynaecoloog of huisarts – speelt een belangrijke rol in het bespreekbaar maken en signaleren van alcoholgebruik rond de zwangerschap. De door de Gezondheidsraad geformuleerde nulnorm is een belangrijk hulpmiddel.
In de praktijk blijkt dat alcoholgebruik tijdens de zwangerschap een beladen onderwerp kan zijn. De belangrijkste taak van de (geboortezorg)professional is daarom het initiëren van een open en gelijkwaardig gesprek over alcoholgebruik. Het gesprek is makkelijker te voeren als professionals op de hoogte zijn van de onderbouwing achter het advies om niet te drinken. Zo kunnen eventuele misvattingen voorkomen worden en worden vrouwen die zwanger willen worden, zwanger zijn of borstvoeding geven én hun partners zo goed mogelijk ondersteund in een alcoholvrije zwangerschap. Ook kunnen (geboortezorg)professionals verwijzen naar e‑healthinterventies die speciaal ontwikkeld zijn voor vrouwen die zwanger zijn of willen worden, zoals ‘Alcoholvrij Zwanger’ van het Trimbos-instituut of www.​mijnnuchterebaby​.​nl van de Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen. Ten slotte kunnen ze, bij signalering van problematisch alcoholgebruik, zwangere vrouwen doorverwijzen naar bijvoorbeeld de huisarts of de verslavingszorg.

Welke (beleids)maatregelen kunnen worden ingezet?

Op beleidsniveau kan worden gedacht aan concrete stappen om vrouwen te informeren over de mogelijke risico’s. Een voorbeeld hiervan is verplichte vermelding van product- en gezondheidsinformatie, en waarschuwingen over de risico’s van alcohol op etiketten van alcoholhoudende dranken, ofwel ‘alcoholetikettering’. Dit is een middel om bewustwording over de schadelijkheid van alcohol te vergroten en daarmee schadelijk alcoholgebruik terug te dringen. Het verplicht vermelden van een ‘drink niet tijdens de zwangerschap’-waarschuwing op etiketten van alcoholhoudende dranken kan als (beleids)maatregel worden ingezet om het aantal zwangere vrouwen dat alcohol drinkt te laten dalen, een van de doelstellingen van het Nationaal Preventieakkoord Problematisch Alcoholgebruik.
Open Access This article is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License, which permits use, sharing, adaptation, distribution and reproduction in any medium or format, as long as you give appropriate credit to the original author(s) and the source, provide a link to the Creative Commons licence, and indicate if changes were made. The images or other third party material in this article are included in the article’s Creative Commons licence, unless indicated otherwise in a credit line to the material. If material is not included in the article’s Creative Commons licence and your intended use is not permitted by statutory regulation or exceeds the permitted use, you will need to obtain permission directly from the copyright holder. To view a copy of this licence, visit http://​creativecommons.​org/​licenses/​by/​4.​0/​.

Onze productaanbevelingen

Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen

TSG, het Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen, is het enige Nederlandstalige tijdschrift dat multidisciplinaire informatie bevat op het gebied van de volksgezondheid en gezondheidszorg. Naast de multidisciplinaire oriëntatie is de combinatie van wetenschap, beleid en praktijk uniek.

BSL Academy SW-TP Saxion Parttime School jaarlicentie

BSL Academy SW-TP Saxion Parttime School half jaarlicentie

Toon meer producten
Literatuur
1.
go back to reference Gezondheidsraad. Risico’s van alcoholgebruik bij conceptie, zwangerschap en borstvoeding. Den Haag: Gezondheidsraad; 2005. Gezondheidsraad. Risico’s van alcoholgebruik bij conceptie, zwangerschap en borstvoeding. Den Haag: Gezondheidsraad; 2005.
2.
go back to reference Scheffers-van Schayck T, Hollander W den, Belzen E van, Monshouwer K, Tuithof M. Monitor Zwangerschap en Middelengebruik 2018. Utrecht: Trimbos-instituut; 2018. pag. 1–16. Scheffers-van Schayck T, Hollander W den, Belzen E van, Monshouwer K, Tuithof M. Monitor Zwangerschap en Middelengebruik 2018. Utrecht: Trimbos-instituut; 2018. pag. 1–16.
3.
go back to reference Fan D, Liu L, Xia Q, Wang W, Wu S, Tian G, et al. Female alcohol consumption and fecundability: a systematic review and dose-response meta-analysis. Sci Rep. 2017;7(1):1–12.CrossRef Fan D, Liu L, Xia Q, Wang W, Wu S, Tian G, et al. Female alcohol consumption and fecundability: a systematic review and dose-response meta-analysis. Sci Rep. 2017;7(1):1–12.CrossRef
4.
go back to reference Ricci E, Al Beitawi S, Cipriani S, Candiani M, Chiaffarino F, Viganò P, et al. Semen quality and alcohol intake: a systematic review and meta-analysis. Reprod Biomed Online. 2017;34(1):38–47.CrossRef Ricci E, Al Beitawi S, Cipriani S, Candiani M, Chiaffarino F, Viganò P, et al. Semen quality and alcohol intake: a systematic review and meta-analysis. Reprod Biomed Online. 2017;34(1):38–47.CrossRef
5.
go back to reference Oostingh EC, Hall J, Koster MPH, Grace B, Jauniaux E, Steegers-Theunissen RPM. The impact of maternal lifestyle factors on periconception outcomes: a systematic review of observational studies. Reprod Biomed Online. 2019;38(1):77–94.CrossRef Oostingh EC, Hall J, Koster MPH, Grace B, Jauniaux E, Steegers-Theunissen RPM. The impact of maternal lifestyle factors on periconception outcomes: a systematic review of observational studies. Reprod Biomed Online. 2019;38(1):77–94.CrossRef
6.
go back to reference Mamluk L, Edwards HB, Savović J, Leach V, Jones T, Moore THM, et al. Low alcohol consumption and pregnancy and childhood outcomes: time to change guidelines indicating apparently ‘safe’ levels of alcohol during pregnancy? A systematic review and meta-analyses. BMJ Open. 2017;7(7):e15410.CrossRef Mamluk L, Edwards HB, Savović J, Leach V, Jones T, Moore THM, et al. Low alcohol consumption and pregnancy and childhood outcomes: time to change guidelines indicating apparently ‘safe’ levels of alcohol during pregnancy? A systematic review and meta-analyses. BMJ Open. 2017;7(7):e15410.CrossRef
7.
go back to reference Mahnke AH, Adams AM, Wang AZ, Miranda RC. Toxicant and teratogenic effects of prenatal alcohol. Curr Opin Toxicol. 2019;14:29–34.CrossRef Mahnke AH, Adams AM, Wang AZ, Miranda RC. Toxicant and teratogenic effects of prenatal alcohol. Curr Opin Toxicol. 2019;14:29–34.CrossRef
8.
go back to reference Lange S, Probst C, Gmel G, Rehm J, Burd L, Popova S. Global prevalence of fetal alcohol spectrum disorder among children and youth: a systematic review and meta-analysis. JAMA Pediatr. 2017;171(10):948–56.CrossRef Lange S, Probst C, Gmel G, Rehm J, Burd L, Popova S. Global prevalence of fetal alcohol spectrum disorder among children and youth: a systematic review and meta-analysis. JAMA Pediatr. 2017;171(10):948–56.CrossRef
9.
go back to reference Denny LA, Coles S, Blitz R. Fetal alcohol syndrome and fetal alcohol spectrum disorders. Am Fam Physician. 2017;96(8):515–22.PubMed Denny LA, Coles S, Blitz R. Fetal alcohol syndrome and fetal alcohol spectrum disorders. Am Fam Physician. 2017;96(8):515–22.PubMed
10.
go back to reference Roozen S. Fetal alcohol spectrum disorders: an important health problem in need of prevention. Maastricht: Maastricht University; 2019. Roozen S. Fetal alcohol spectrum disorders: an important health problem in need of prevention. Maastricht: Maastricht University; 2019.
11.
go back to reference Faun H, Velden M van der, Kemp S van der, Driessen T. Alcohol en de kinderwens. Over alcoholgebruik tijdens de zwangerschap. Zoetermeer: Panteia; 2017. Faun H, Velden M van der, Kemp S van der, Driessen T. Alcohol en de kinderwens. Over alcoholgebruik tijdens de zwangerschap. Zoetermeer: Panteia; 2017.
Metagegevens
Titel
Alcoholgebruik en zwangerschap: prevalentie, risico’s en beweegredenen
Auteurs
Daan Sartorius
Koen Smit
Carmen Voogt
Publicatiedatum
01-05-2022
Uitgeverij
Bohn Stafleu van Loghum
Gepubliceerd in
TSG - Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen / Uitgave bijlage 2/2022
Print ISSN: 1388-7491
Elektronisch ISSN: 1876-8776
DOI
https://doi.org/10.1007/s12508-022-00336-z

Andere artikelen bijlage 2/2022

TSG - Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen 2/2022 Naar de uitgave